Η “ισοπαλία” του Θουκυδίδη

“…στις ανθρώπινες σχέσεις, τα νομικά επιχειρήματα έχουν αξία όταν εκείνοι που τα επικαλούνται είναι περίπου ισόπαλοι σε δύναμη και ότι, αντίθετα, ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναμή του και ο αδύναμος υποχωρεί όσο του το επιβάλλει η αδυναμία του.”
(διάλογος των Μηλίων στο 5ο βιβλίο του Θουκυδίδη, μετάφραση Α. Βλάχος)
Κάθε φορά που παρατηρείται ένταση στις σχέσεις Ελλάδος – Τουρκίας και ακούω τις δηλώσεις για το διεθνές δίκαιο, το σεβασμό του, και τα σχετικά, θυμάμαι αυτό το απόσπασμα από την Ιστορία του Θουκυδίδη.
Δεν χρειάζεται να αναφερθώ στο αυτονόητο των δηλώσεων αυτών, όσο και στο τετριμμένο τους. Ουσιαστικά δεν λένε τίποτε, ίσως αποτελούν μια “κονσέρβα” στα ράφια του Υπουργείου Εξωτερικών, που έχει μεγάλη διάρκεια ζωής.
Επί της ουσίας όμως. το έμμεσο ερώτημα που θέτει ο Θουκυδίδης παραμένει αναπάντητο: “είναι η Ελλάδα σήμερα περίπου ισόπαλη σε δύναμη με την Τουρκία;”
Πλησιάζουν οι εκλογές της 7ης Ιουλίου και όπως δείχνουν τα μέχρι τώρα δεδομένα, η χώρα θα έχει μια νέα κυβέρνηση, με επικεφαλής τον Κυριάκο Μητσοτάκη.
Η νέα αυτή Κυβέρνηση θα πρέπει να απαντήσει το ερώτημα αυτό και να λάβει μέτρα για φθάσουμε και να μπορούμε να διατηρήσουμε την “ισοπαλία” του Θουκυδίδη.
Ο κ. Τσίπρας είχε μια μεγάλη ευκαιρία να γίνει σημαντική πρόοδος στον τομέα αυτό με το θέμα της “Βόρειας Μακεδονίας”. Όμως δεν φαίνεται ότι διαπραγματεύθηκε προς την κατεύθυνση αυτή. Έτσι η συμφωνία των Πρεσπών δεν αποτέλεσε μοχλό για την ενίσχυση της Ελλάδας στον αμυντικό τομέα, όπως κατά την γνώμη μου θα έπρεπε.
Η εξωτερική πολιτική μιας χώρας πρέπει να προασπίζει τα συμφέροντα της. Από μόνη της όμως, δεν αρκεί. Χωρίς τις Ένοπλες Δυνάμεις η εξωτερική πολιτική είναι ανίσχυρη.
Προσδοκώ λοιπόν να ακούσω μετά τις εκλογές το πρόγραμμα για την ριζική ενίσχυση των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, ώστε η “ισοπαλία” του Θουκυδίδη να μην είναι απλά μια αφηρημένη στόχευση, αλλά μια ρεαλιστική επιδίωξη.
Καθώς κλείνω αυτό το σημείωμα σκέφτομαι την Κύπρο το καλοκαίρι του 1974. Και την Κύπρο όπως είναι σήμερα. Και ο νοών νοήτω.

Greece, April 2015: What are SYRIZA going to do?

A group of refugees leave the Samanli-Dag Peninsula, on a boat they boarded with the help of the Turkish Red Crescent. © ICRC
A group of refugees leave the Samanli-Dag Peninsula, on a boat they boarded with the help of the Turkish Red Crescent.
© ICRC

The issues

I look outside my balcony and I see flowers, I see greens of all sorts, Spring is finally coming to Marathon and it is beautiful. This symphony of colors and smells however, does not take my mind away from the current political and economic situation in Greece.  Since SYRIZA became the leading party in the new Greek Government in January 2015, we have not seen any results in the negotiations with Greece’s creditors. Uncertainty rules the situation of Greece.

SYRIZA won the January 2015 parliamentary elections and formed a government with the ANEL extreme-right nationalist party. Since then they have started negotiations with Greece’s creditors, that have not been concluded to date and have not progressed much thus far. There are two major issues to consider.

The first issue is the conclusion of the current (second) memorandum between Greece and her creditors. The current agreement expires at the end of June 2015. A final payment of Euro 7.2 billion is pending.

The second issue has to do with reaching a new agreement for the future of Greece. The future needs of Greece have been – moderately – estimated at Euro 30 billions. The new agreement must be approved by the Greek Parliament.

Alexis Tsipras
Alexis Tsipras. the Prime Minister of Greece

The ongoing negotiations testify that there still is a gap between the creditors and SYRIZA. There are two potential outcomes.

1. SYRIZA and the creditors agree on a plan to continue the funding of the Greek State and formalize it as a new agreement.

If SYRIZA agree with Greece’s creditors, they must submit it to the Greek Parliament for approval. This means that it must be an agreement that is compatible with the electoral platform of SYRIZA, or is presented to the public to be so.

2. SYRIZA and the creditors do not reach an agreement.

If on the other hand SYRIZA were to choose not to reach an agreement with the creditors, they run the risk of the country entering into a twilight zone.

It seems to me that one way or another SYRIZA will need to agree with the creditors and either present the agreement to the Greek Parliament and People as compatible with their political platform, or seek another means to legitimize it.

What is going to happen?

Time is running out for SYRIZA and for Greece. The end of June is the latest an agreement must be reached. Otherwise, Greece will face bankruptcy.

In order to understand how SYRIZA are negotiating it is important to revisit the primary political objective.

The end of the Greek Civil War, Summer of 1949
The end of the Greek Civil War, Summer of 1949

The primary objective in politics

At this point it is necessary to remind ourselves what politics is all about. We hear from SYRIZA and ANEL all sorts of things these days, most of them populist nonsense.

Some examples will help the reader understand what I am talking about.

“We are restoring Greek pride”

“We will save the country”

“We will rescue the poor”

Let us return to reality.

The number one objective in politics has been and will always be to have power and to govern.

Defence Minister KAmmenos and the Greek Church Archbishop during the Greek Easter celebrations in Athens
Defence Minister KAmmenos and the Greek Church Archbishop during the Greek Easter celebrations in Athens

By definition, the pragmatists in SYRIZA have this prime objective, no matter what they say to the public and to Greece’s creditors. Recall that the definition of a pragmatist is:  “a politician who accepts that her primary objective in politics is to acquire, enhance and maintain power”. Mr. Tsipras, the Prime Minister, is a pragmatist.

But there are not only pragmatists SYRIZA.

There are idealists, the so-called “left wing” of the party, led by Mr. Lafazanis. Recall that an idealist in politics is primarily interested in maintaining the purity of their political ideas, regardless of what the implications are. To understand “the idealism of the left” in Greece, it is useful to remind the reader that the left in Greece have suffered a humiliating sweeping defeat in 1946-1949.

Greek Communist Party Headquarters, December 1944
Greek Communist Party Headquarters, December 1944

It would be wrong though, to restrict the discussion to SYRIZA, as the block of power today in Greece is much more complex.

The vote of the Greek people in January 2015 was not necessarily a vote in favor of the left.

It was a vote against the creditors and the political parties that have supported the agreements with the creditors.

It is interesting to note that a big percentage of  the extreme right is now supporting SYRIZA. It is not an accident that ANEL, an extreme-right party is in the governing alliance.

To summarize, SYRIZA have been elected by a heterogeneous political base which may have difficulty accepting a “honorable” compromise with the creditors.

Given the difficult position of SYRIZA in the context of the negotiations, the question that arises is what will SYRIZA eventually do in order to retain political power.

Nicolo Machiavelli
Nicolo Machiavelli

How is SYRIZA going to retain its political power?

One of the cardinal rules  of political power and legitimization is that in order to maintain power you need to build and sustain alliances.

In doing so, you must dominate the internal front of your party.

Another rule is that legitimization is a key requirement when a political community is going through a difficult period.

A third rule requires that you weaken the opposition, so that there is no clear and strong alternative to you.

If we apply these rules to today’s SYRIZA, we need to discuss the following:

  • The alliances that SYRIZA is building in Greece
  • What is happening and will happen in the political opposition in Greece
  • What is happening internally in SYRIZA
  • The mechanisms of legitimization that are available
Mr Kostas Karamanlis with Mr Prokopis Pavlopoulos when Mr Karamanlis was Prime Minister
Mr Kostas Karamanlis with Mr Prokopis Pavlopoulos when Mr Karamanlis was Prime Minister

The SYRIZA alliances in Greece

The first alliance that SYRIZA have built is the one with ANEL. One can safely assume that this alliance was built before the January 2015 elections, and was formalized with the formation of the new government. The leader of ANEL, Mr Kammenos, is the Minister of Armed Forces.

The second alliance of SYRIZA is with Mr Kostas Karamanlis, who served as Prime Minister from 2004 to 2009 and was succeeded by Mr George Papandreou in 2009. Mr Pavlopoulos, one of the closest politicians to Mr Karamanlis has been elected as the new President of the Hellenic Republic. This is not just an opening to the “right”. In my view it signifies the intention of SYRIZA to strengthen its alliance with Mr Kostas Karamanlis, thus also weakening Mr Samaras, the Prime Minister who lost the January 2015 elections to SYRIZA.

Another publicly visible alliance SYRIZA are building is with the Greek Orthodox Church. Contrary to initial impressions, the relationships between SYRIZA and the Church are excellent.

Prominent leaders of the Church are publicly praising the new Government, and Mr Tsipras has frequent meetings with the Archbishop, Ieronymos. The Church appeals to the most conservative part of Greek society, which basically is positioned to the right and the extreme right of the political spectrum.

From the above one can conclude that SYRIZA’s alliance with the extreme right is very strong, through ANEL and the Church, while their alliance with the center-right are developing, through the alliance with Mr Kostas Karamanlis. The gap that currently exists is in the center – left of the political spectrum. This is where SYRIZA is relatively weak.

Alexis de Tocqueville
Alexis de Tocqueville

The political opposition in Greece

When it comes to the opposition, SYRIZA is openly trying to undermine the unity of New Democracy, by strengthening their alliance with Mr Kostas Karamanlis. They aim to reduce New Democracy to a party of the hard-core right.

There are movements inside New Democracy to challenge the leadership of Mr Samaras, who is charged as having led the party to the hard-core right,but they are rather subdued. A catalyst is missing, and New Democracy is trailing SYRIZA by more than 10% in recent polls.

All indicators point to a weak, heavy political body that does not have the vitality and strength to respond to the defeat of January 2015.

PASOK has almost disappeared from the political map following the January 2015 elections. Recent polls give less than 4% to a party that governed Greece for most of the period from 1981 to 2014. It is no accident therefore, that SYRIZA do not consider PASOK a force worth dealing with.

The new centrist cocktail party POTAMI, led by journalist Mr Theodorakis, is a different story. Recent polls give it 7%, which is slightly above what they received in the January 2015 elections. POTAMI (The River) are a vibrant political force, but it is too early to say whether they will survive or not. Their existence is due to the political dead ends that have occurred in the political middle ground of Greece, with the majority of the PASOK electorate moving to SYRIZA, but a significant component remaining unconvinced.

SYRIZA are hostile to POTAMI, which they consider a clear threat. Until now POTAMI are afloat and may play a significant role in the immediate future. This role may determine whether they will survive in the long term or not.

The ice pick that killed Leo Trotsky
The ice pick that killed Leo Trotsky

The internal SYRIZA front 

In the internal front, SYRIZA are playing a safe game: propaganda coupled with damage limitation, laced with fireworks.

First of all, they do not reveal anything about their true negotiating with the creditors. This enables them to appear that until today they stand firm by their electoral commitments.

The references they make to a “honorable” compromise and a “plan for economic development” are generalities that lighten the load for the SYRIZA die hearts.

Unfortunately it is not only propaganda that SYRIZA deploys in the internal front.

In order to appease the SYRIZA extreme factions, the Government have passed a law allowing a jailed terrorist who has severe health problems to be at home. This shows how they plan to continue dealing with the internal front and opposition. This is a risky approach, as already USA have expressed their concern for the release from prison of a convicted terrorist and multiple murderer.

Historical Compromise in Italy: Enrico Berlinguer and Aldo Moro
Historical Compromise in Italy: Enrico Berlinguer and Aldo Moro

Legitimization

Anything in politics is as good as its acceptance by the public.

Any agreement with the creditors has to be approved by the Greek Parliament. Is this enough to make it politically legitimate? For simplicity, in what follows I refer to “agreement” as the “new” agreement that will be in effect after June 2015.

Given the severity of the situation, it is not.

SYRIZA must consider two additional legitimization options.

1. Referendum. The agreement will be the topic of a public referendum. If the Greek people approve the agreement, the government is legitimized to proceed with its implementation. If they do not, the government can go back to the creditors and ask for modifications. One has to be careful here, because the risk involved is significant. If the new agreement is rejected, and a precedent is created with the referendum, the process may end up in a vicious spiral, with new agreements being continuously rejected by the Greek Public in a “decathlon” of referenda, without a solution in sight. I assume that this was the reason that Mrs. Merkel and Mr Sarkozy asked Mr Papandreou to withdraw his recommendation to hold a referendum back in 2010.

2. General Elections. The Greeks will be asked to vote again in order to elect a new Parliament and Government. The elections are even more complicated than the referendum, and in a country that is almost bankrupt, there is no time allowance for this type of experimentation.

It appears that SYRIZA are now in a corner.

The best option for them is to present the new agreement as fulfilling their political promises. Hard to do, but they are good in propaganda.

Alternatively, they might proceed with a referendum, taking the risk, but at the same time “engineering” it in a way that almost ensures a positive result, i.e. the approval of the new agreement.

People queuing for food in modern Greece
People queuing for food in modern Greece

Conclusion

SYRIZA need to retain their political power. To loose it after a few months in office would be a disaster for them.

If this is their primary objective, and I believe it is, they will eventually reach an agreement with the creditors but may proceed to legitimize it with a public referendum.

Alternatively, they may decide to avoid the risks of the referendum, and take it on the chin.

Two major political factors are in their favor. Their alliances and the weakness of the opposition.

They can rely on the strong alliances they have built inside Greece to absorb any shocks after the agreement.

They may also take advantage of the fact that their opposition is at the moment very weak.

What remains open is the future of Greece.

I am afraid that even if an agreement is reached with the creditors, the damage to the Greek economy and society is so big that it will take a lot more than a creditors’ agreement to recover.

Interestingly enough, this recovery is not on the agenda in a pragmatic way.

 

 

 

Θουκυδίδου: Περικλέους Επιτάφιος (ΙΙ, 34-46) Thucydides: Pericles’ Funeral Oration

Αυτό το άρθρο έχει θέμα του τον Επιτάφιο Λόγο του Περικλή, όπως αυτός παρατίθεται από τον Θουκυδίδη στην “Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου”, Βιβλίο ΙΙ εδάφια 34-46.

Την έμπνευση για το άρθρο μου την έδωσε το τρίτομο έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη, με την εκπληκτικής ζωντάνιας ανάγνωση του επιταφίου. Κυριολεκτικά “μου άνοιξε τα μάτια”. Λίγο μετά ανακάλυψα στην βιβλιοθήκη μου τον “Περικλέους Επιτάφιο” του Ι.Θ. Κακριδή, κι έτσι “έδεσε το σιρόπι”. Ο τόμος της “Εστίας” με τη μετάφραση του Αγγέλου Βλάχου περίμενε υπομονετικά στο βάθος για να πάρει τη θέση που του αξίζει.

Η Δομή του Επιταφίου (3, σ.36)

Ο Ι. Θ. Κακριδής διακρίνει τα ακόλουθα μέρη στον Επιτάφιο.

Α. Προοίμιο (εδάφιο 35)

Β. Έπαινος των προγόνων, των πατέρων, και της σύγχρονης γενιάς (εδάφιο 36). Για τις γενιές της αθηναϊκής ιστορίας, βλέπε παρακάτω.

Γ. Έπαινος της αθηναϊκής πολιτείας (εδάφια 37-41)

Δ. Έπαινος των νεκρών (εδάφια 41-42)

Ε. Παραινετικός λόγος (εδάφια 43-45)

Ζ. Επίλογος (εδάφιο 46)

Περνάω τώρα στην αναλυτική παρουσίαση του Επιταφίου, ανά εδάφιο.

Το πρωτότυπο κείμενο θα προηγείται σε πλαγιαστά γράμματα, και θα ακολουθεί η απόδοση και τα σχόλια. Σε κάποια σημεία η έμφαση θα είναι στη γλώσσα και την απόδοση του κειμένου, σε άλλα στο περιεχόμενο. Εξ άλλου γλώσσα (σημαίνον) και περιεχόμενο (σημαινόμενο) πάντοτε παίζουνε παιχνίδια.

Εδάφιο 36

Ο Ι.Θ. Κακριδής αναφέρει ότι οι τρεις αθηναϊκές γενιές ήσαν οι εξής (3, σ.6):

  • Πρόγονοι: από τη μυθική αρχή έως το τέλος των περσικών πολέμων το 479 π.Χ.
  • Πατέρες: έως τη συνθήκη των Αθηναίων με τους Λακεδαιμονίους το 445 π.Χ.
  • Σύγχρονη γενιά: “καθεστηκυία ηλικία”. Ο Περικλής ήταν περίπου εξήντα ετών όταν εκφώνησε τον Επιτάφιο.

“τὴν γὰρ χώραν οἱ αὐτοὶ αἰεὶ οἰκοῦντες διαδοχῇ τῶν ἐπιγιγνομένων μέχρι τοῦδε”

“Γιατί έζησαν οι ίδιοι πάντα μια γενιά μετά την άλλη στη χώρα αυτή” (3, σ.7)

Εδώ ο Περικλής μνημονεύει την “πανάρχαια παρουσία των Αθηναίων στο ίδιο έδαφος, για την οποία ήταν εξαιρετικά υπερήφανοι, την αυτοχθονία τους.” (2, σ.176)

“ἐλευθέραν δι’ ἀρετὴν παρέδοσαν”

“…και με την παλικαριά τους μας την παράδωσαν ως τώρα λεύτερη” (3, σ.7)

Ο Άγγελος Βλάχος (1) αποδίδει την αρετή ως ανδρεία.

Ο Καστοριάδης από την άλλη μεριά, αποδίδει την αρετή με βάση την αρμονία. “Ένα άτομο έχει αρετήν αν είναι καλά προσαρμοσμένο ως προς αυτό που έχει αναλάβει να κάνει ή κατέχει την αρετήν απολύτως εάν βρίσκεται σε αρμονία με τον εαυτό του.” (2, σ. 176)

ἀπὸ δὲ οἵας τε ἐπιτηδεύσεως ἤλθομεν ἐπ’ αὐτὰ καὶ μεθ’ οἵας πολιτείας καὶ τρόπων ἐξ οἵων μεγάλα ἐγένετο, ταῦτα δηλώσας πρῶτον εἶμι”

“Ποιος εστάθηκε ο δρόμος μας για να φτάσουμε σ’ εκείνα και με ποιάν πολιτεία κι’ από ποιους τρόπους ζωής έγιναν μεγάλα, αυτά θα δείξω πρώτα” (3, σ.9)

Ο Καστοριάδης αποδίδει τις λέξεις ως ακολούθως (2, σ. 177):

επιτήδευσις -> συνήθεια

πολιτεία -> θεσμοί και μέθοδοι διακυβέρνησης

τρόποι -> ήθη

Ο Καστοριάδης αναφέρεται στη συνέχεια στο νεωτερισμό της αντίληψης ως προς τι δημιουργεί την ισχύ μιας ανθρώπινης ομάδας. Στον Όμηρο, κάποιος θα κατακτήσει ή δεν θα κατακτήσει την αρχήν και τη νίκη επειδή είναι ή δεν είναι γενναίος, επειδή είναι ή δεν είναι αγαπητός στους θεούς. (2, σ. 179)

Εδάφιο 37

Στο εδάφιο αυτό αρχίζει ο έπαινος της Αθηναϊκής Πολιτείας, με αναφορές στο πολίτευμα και τους νόμους.

“Χρώμεθα γὰρ πολιτείᾳ οὐ ζηλούσῃ τοὺς τῶν πέλας νόμους, παράδειγμα δὲ μᾶλλοναὐτοὶ ὄντες τισὶν ἢ μιμούμενοι ἑτέρους.”

“Το πολίτευμα που έχομε σε τίποτε δεν αντιγράφει τα ξένα πολιτεύματα. Αντίθετα, είμαστε πολύ περισσότερο εμείς παράδειγμα για τους άλλους παρά μιμητές τους.” (1)

“Το πολίτευμα που έχουμε δε γυρεύει να πάρει τους νόμους του από τους ξένους. Πιο πολύ είμαστε εμείς το παράδειγμα σε μερικούς παρά που ξεσηκώνουμε ο,τι κάνουν οι άλλοι.” (3, σ.9)

“Έχουμε ένα πολιτικό καθεστώς που δεν φθονεί τους νόμους των άλλων και αντί να μιμείται τους άλλους, αποτελεί μάλλον υπόδειγμα γι’ αυτούς.” (2, σ. 180)

“καὶ ὄνομα μὲν διὰ τὸ μὴ ἐς ὀλίγους ἀλλἐς πλείονας οἰκεῖν δημοκρατία κέκληται·”

“Το Πολίτευμα μας λέγεται Δημοκρατία, επειδή την εξουσία δεν την ασκούν λίγοι πολίτες, αλλά όλος ο λαός.” (1)

“Το όνομα του (πολιτεύματος), επειδή δε ζούμε στηριγμένοι πάνω στους λίγους παρά στους περισσότερους, είναι κυριαρχία του δήμου, δημοκρατία.” (3. σ.9)

Ο Ι.Θ. Κακριδής σημειώνει ότι “σε μια πόλη δημοκρατία είναι οι ‘πλείονες’ μόνο, όχι όλοι οι πολίτες”.

Ο Καστοριάδης επισημαίνει ότι “οικείν” σημαίνει κυριολεκτικά, τρόπος του κατοικείν, και μας θυμίζει την στροφή από το ποίημα του Friedrich  Hölderlin – In lieblicher Bläue 

Voll Verdienst, doch dichterisch,wohnet der Mensch auf dieser Erde.” 

Εντελώς επάξια,αλλά ποιητικά κατοικεί ο άνθρωπος πάνω σ’ αυτήν τη γη

Εδώ στο βάθος προβάλλει και ο Martin Heidegger, αλλά δεν θα επεκταθώ.

“μέτεστι δὲ κατὰ μὲν τοὺς νόμους πρὸς τὰ ἴδια διάφορα πᾶσι τὸ ἴσον, κατὰ δὲ τὴν ἀξίωσιν,ὡς ἕκαστος ἔν τῳ εὐδοκιμεῖ, οὐκ ἀπὸ μέρους τὸ πλέον ἐς τὰ κοινὰ ἢ ἀπἀρετῆς προτιμᾶται, οὐδαὖ κατὰ πενίαν, ἔχων γέ τι ἀγαθὸν δρᾶσαι τὴν πόλιν, ἀξιώματος ἀφανείᾳ κεκώλυται”

“Όσον αφορά τα ίδια, τα ιδιωτικά ή τα ιδιαίτερα συμφέροντα, οι πολίτες αντιμετωπίζονται κατά ίσο τρόπο από τους νόμους. Όσον αφορά τη δημόσια αξιοσύνη ο καθένας αντιμετωπίζεται σύμφωνα με τον τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνει σε αυτό που κάνει. Όσον αφορά τα κοινά, δηλαδή τα αξιώματα και τον πολιτικό ρόλο, δεν δείχνουμε προτίμηση σε κάποιον λόγω της καταγωγής του (από μέρους), αλλά με βάση την αρετή του.Ούτε κάποιος ο οποίος είναι φτωχός αλλά θα μπορούσε να κάνει κάτι για την πόλη , θα εμποδιστεί λόγω της κοινωνικής αφάνειας στην οποία βρίσκεται” (2, σ. 182)

Ο Ι.Θ. Κακριδής παρατηρεί ότι “η προτίμηση (των αρχόντων, των εχόντων δημόσιο αξίωμα) με βάση την αρετή” αποτελεί την αναβίωση του αριστοκρατικού αξιώματος, όπου την αρετή δεν την καθορίζει πια η καταγωγή, ή ο πλούτος, όπως στις γνήσιες αριστοκρατίες και ολιγαρχίες. (3, σ.50-51)

“ἀνεπαχθῶς δὲ τὰ ἴδια προσομιλοῦντες τὰ δημόσια διὰ δέος μάλιστα οὐ παρανομοῦμεν, τῶν τε αἰεὶ ἐν ἀρχῇ ὄντων ἀκροάσει καὶ τῶν νόμων, καὶ μάλιστα αὐτῶν ὅσοι τε ἐπὠφελίᾳ τῶν ἀδικουμένων κεῖνται καὶ ὅσοι ἄγραφοι ὄντες αἰσχύνην ὁμολογουμένην φέρουσιν.”

“Ενώ επιδεικνύουμε ανοχή στις ιδιωτικές μας σχέσεις, όσον αφορά τα δημόσια πράγματα δεν παραβαίνουμε το νόμο διότι μας εμποδίζει το δέος. Με αυτόν τον τρόπο δείχνουμε προσοχή τόσο σε αυτούς που κατέχουν εκ περιτροπής τα αξιώματα, όσο και στους νόμους. Κυρίως στους νόμους που είναι υπέρ εκείνων οι οποίοι υφίστανται την αδικία, καθώς και τους νόμους που, αν και άγραφοι, επιφέρουν ως ποινή το δημόσιο όνειδος.” (2, σ.182-183)

Είναι ενδιαφέρον ότι ο Καστοριάδης αποδίδει τους “αἰεὶ ἐν ἀρχῇ ὄντες” σαν “αυτούς που κατέχουν εκ περιτροπής τα αξιώματα”, ενώ ο Άγγελος Βλάχος απλά ως “άρχοντες”, ακριβώς όπως και ο Ι.Θ. Κακριδής, που σχολιάζει:

“Τον πολίτη τον κυβερνάει τώρα πια μια τόσο υψωμένη συνείδηση, ώστε να είναι απέναντι της πιο πολύ υπόλογος, αυτής το δέος να τον κρατάει να μην παρανομήσει, όχι κανένας εξωτερικός φραγμός, η τιμωρία του νόμου, είτε η διαταγή του άρχοντα. Σ’ αυτήν ακριβώς την πρόθυμη, αυτόβουλη  υποταγή του στο νόμο, προπαντός τον άγραφο, βρίσκει ο Αθηναίος την απόδειξη πως είναι λεύτερος.” (3, σ. 51)

Εδάφιο 38

Το εδάφιο αυτό είναι πιο “ελαφρύ” σε σχέση με το προηγούμενο, και αναφέρεται στους τρόπους και τους παράγοντες ξεκούρασης και απόλαυσης των Αθηναίων.

Καὶ μὴν καὶ τῶν πόνων πλείστας ἀναπαύλας τῇ γνώμῃ ἐπορισάμεθα, ἀγῶσι μέν γε καὶ θυσίαις διετησίοις νομίζοντες, ἰδίαις δὲ κατασκευαῖς εὐπρεπέσιν, ὧν καθ’ ἡμέραν ἡ τέρψις τὸ λυπηρὸν ἐκπλήσσει.”

“Έχουμε εφοδιαστεί με πλήθος θεραπείες ή αντισταθμίσεις για τους μόχθους και τα έργα μας, τόσο μέσω των αγώνων και των θρησκευτικών μας τελετών, όσο επίσης και με τις ευπρεπείς ιδιωτικές κατασκευές. ενώ η ευχαρίστηση την οποία προσφέρουν καθημερινά διώχνει τις έγνοιες και τις αντιξοότητες.” (2, σ. 183)

Ο Καστοριάδης επισημαίνει ότι στο σημείο αυτό ο Περικλής και ο Θουκυδίδης φαίνεται να θεωρούν ότι οι συνθήκες στέγασης των Αθηναίων υπερέβαιναν τις καθαρά λειτουργικές απαιτήσεις και συνέβαλαν και αυτές στην άμβλυνση των προβλημάτων της ζωής.

“Επεσέρχεται δὲ διὰ μέγεθος τῆς πόλεως ἐκ πάσης γῆς τὰ πάντα, καὶ ξυμβαίνει ἡμῖν μηδὲν οἰκειοτέρᾳ τῇ ἀπολαύσει τὰ αὐτοῦ ἀγαθὰ γιγνόμενα καρποῦσθαι ἢ καὶ τὰ τῶν ἄλλων ἀνθρώπων”

“Λόγω της σπουδαιότητας της πόλης μας έρχονται σε αυτήν – εισάγουμε – όλα τα προϊόντα ολάκερης της γης. Και τα αγαθά που εμείς παράγουμε δεν μας είναι περισσότερο οικεία από τα αγαθά που παράγουν οι άλλοι άνθρωποι.” (2, σ. 184)

“Κι’ ακόμα μας έρχονται, έτσι μεγάλη που είναι η πόλη μας από την πάσα γη τα πάντα και φτάνουμε τα αγαθά που γίνονται εδώ να μην τα χαιρόμαστε καθόλου σαν πιο δικά μας απ’ ο,τι και των άλλων ανθρώπων.” (3. σ. 11)

Ο Ι.Θ. Κακριδής σχολιάζει ότι το εδάφιο αυτό δίνει μια εικόνα της ζωής στην Αθήνα που διαφέρει ριζικά από εκείνη της Σπάρτης, “που δεν επιτρέπει καμιά πολυτέλεια στον πολίτη της, στο φαΐ του, στο ντύσιμο του, στο σπίτι του.” (3, σ. 51)

Ο Καστοριάδης τονίζει την εισαγωγή προϊόντων που ανατρέπει τις προσεγγίσεις της “αυτάρκειας”.

Εδάφιο 39

Το εδάφιο αυτό αναφέρεται στην στρατιωτική εκπαίδευση και προετοιμασία.

” Διαφέρομεν δὲ καὶ ταῖς τῶν πολεμικῶν μελέταις τῶν ἐναντίων τοῖσδε. τήν τε γὰρ πόλιν κοινὴν παρέχομεν, καὶ οὐκ ἔστιν ὅτε ξενηλασίαις ἀπείργομέν τινα ἢ μαθήματος ἢ θεάματος, ὃ μὴ κρυφθὲν ἄν τις τῶν πολεμίων ἰδὼν ὠφεληθείη, πιστεύοντες οὐ ταῖς παρασκευαῖς τὸ πλέον καὶ ἀπάταις ἢ τῷ ἀφ’ ἡμῶν αὐτῶν ἐς τὰ ἔργα εὐψύχῳ”

“Και στη μελέτη των πολεμικών ξεχωρίζουμε από τους αντιπάλους μας σ’ αυτά τα σημεία.πρώτα πρώτα που την πόλη μας την κρατούμε ανοιχτή σε όλους και διώχνουμε ποτέ ξένο κανένα, για να τον εμποδίσουμε να μάθει ή να ιδεί κάτι, που άν δεν το κρύβαμε και το έβλεπε κάποιος από από τους εχτρούς μας θα μπορούσε τάχα να ωφεληθεί. Γιατί εμείς την πίστη μας τη στηρίζουμε όχι στις ετοιμασίες τόσο και στα ξεγελάσματα (χαρακτηριστικά της σπαρτιατικής μελέτης των στρατιωτικών), όσο στην ψυχική από εμάς τους ίδιους δύναμη, όταν είναι να ενεργήσουμε.” (3, σ. 11)

Ξενηλασία ήταν το δικαίωμα των εφόρων της Σπάρτης να διώχνουν όταν θέλουν τους ξένους από τη χώρα, ενώ σχετικός ήταν και ο αδιάκοπος φόβος των Σπαρτιατών μήπως προδοθούν τα μυστικά της πόλης.

Σημειώνω ότι είναι η πρώτη φορά στον Επιτάφιο που ο λόγος καθίσταται άμεσα αντιθετικός. Τα προσόντα των Αθηναίων παρουσιάζονται σε “έναντι” των αντιπάλων τους, που παρόλο ότι δεν κατονομάζονται, είναι οι Λακεδαιμόνιοι.

Επίσης η εμφατική αναφορά στην “Ανοικτή Πόλη” εν καιρώ πολέμου προαναγγέλλει την “Ανοικτή Κοινωνία” του Karl Popper.

Κλείνοντας το εδάφιο, ο Περικλής εγκωμιάζει την Αθήνα που θέλει να ζουν οι πολίτες της ελεύθεροι και ξένοιαστοι, ακόμη και ράθυμοι στον καιρό της ειρήνης, και να απολαμβάνουν τη ζωή, ώστε την ώρα του πολέμου να πολεμούν γιατί το θέλουν οι ίδιοι και όχι γιατί τους το επιβάλει κάποιος νόμος. Και ίσως αυτό τελικά να είναι η “ευψυχία”.

Εδάφιο 40

Φιλοκαλοῦμέν τε γὰρ μετεὐτελείας καὶ φιλοσοφοῦμεν ἄνευ μαλακίας· πλούτῳ τε ἔργου μᾶλλον καιρῷ ἢ λόγου κόμπῳ χρώμεθα, καὶ τὸ πένεσθαι οὐχ ὁμολογεῖν τινὶ αἰσχρόν, ἀλλὰ μὴ διαφεύγειν ἔργῳ αἴσχιον.

“Αγαπούμε το ωραίο και μένουμε απλοί. Αγαπούμε τη θεωρία και δεν καταντούμε νωθροί. Ο πλούτος στέκει για μας πιο πολύ αφορμή για κάποιο έργο παρά για παινεψιές και λόγια. Και τη φτώχεια του να την παραδεχτεί κανείς, δεν είναι ντροπή. Ντροπή είναι να μην κοιτάξει δουλεύοντας να την ξεφύγει.” (3, σ.13-15)

“Αγαπούμε το ωραίο, αλλά μένομε απλοί και φιλοσοφούμε χωρίς να είμαστε νωθροί. Τον πλούτο μας τον έχομε για να τον χρησιμοποιούμε σε έργα και όχι για να καυχιόμαστε. Δεν θεωρούμε ντροπή την φτώχεια. Ντροπή είναι να μην την αποφεύγει κανείς δουλεύοντας.” (1)

Ο Καστοριάδης δεν παραμένει – όπως πάντα – σε μια απόδοση, αλλά διευρύνει το θέμα, ισχυριζόμενος ότι ο Περικλής λέει: “ασκούμε τη σοφία και την ομορφιά, αυτός είναι ο τρόπος ύπαρξης μας.” Και συνεχίζει: “αυτό σημαίνει να είσαι Αθηναίος: να φιλοσοφείς και να φιλοκαλείς… Εδώ ο Περικλής ενσωματώνει τη θεωρία με οργανικό τρόπο στη συνολική ζωή του ανθρώπινου όντος, ατομική και συλλογική, πολιτειακή και πολιτική – μια ζωή που είναι, εν πάση περιπτώσει, ζωή εντός και δια της πόλεως.” (4, σ. 247, 249)

Η τοποθέτηση του Καστοριάδη οδηγεί στο συμπέρασμα ότι “είναι δυνατό να ξεφύγουμε από τα ψεύτικα διλήμματα – άτομο ή συλλογικότητα, πολιτική κοινότητα ή κοινωνία των πολιτών – με τα οποία τρέφεται η πραγματικότητα που μπορούμε να ονομάσουμε νεωτερικό ατύχημα”. (4, σ. 247)

Θέτει επίσης “εκτός πεδιάς” την πλατωνική και αριστοτελική αντίληψη που αναδεικνύει το “βίον θεωρητικόν” σε υπέρτατη μορφή της ζωής. (4, σ.249)

“ἔν τε τοῖς αὐτοῖς οἰκείων ἅμα καὶ πολιτικῶν ἐπιμέλεια, καὶ ἑτέροις πρὸς ἔργα τετραμμένοις τὰ πολιτικὰ μὴ ἐνδεῶς γνῶναι”

“Οι ίδιο εμείς, φροντίζομε και τις ιδιωτικές μας υποθέσεις και τα δημόσια πράγματα κ’ ενώ ο καθένας μας φροντίζει τις δουλειές του, τούτο δεν μας εμποδίζει να κατέχομε και τα πολιτικά.” (1)

“Και πάλι η φροντίδα αυτή του καθενός για τη δική του τη δουλειά και για το δικό του το σπίτι δεν τον κάνει αδιάφορο για της πολιτείας τα πράγματα.” (3, σ.53)

“Κι είμαστε οι ίδιοι που φροντίζουμε και για τα δικά μας και τα πολιτικά μαζί πράγματα, κι’ ενώ καθένας μας κοιτάζει τη δουλειά του, δεν κατέχουμε γι’ αυτό λιγότερο τα πολιτικά.” (3, σ.15)

“μόνοι γὰρ τόν τε μηδὲν τῶν δε μετέχοντα οὐκ ἀπράγμονα, ἀλλἀχρεῖον νομίζομεν”

“Μόνο εμείς θεωρούμε πως είναι όχι μόνον αδιάφορος, αλλά και άχρηστος εκείνος που δεν ενδιαφέρεται στα πολιτικά.” (1)

“Γιατί όποιον δεν θέλει να πάρει μέρος στα πολιτικά, στην Αθήνα τον βλέπουν σαν έναν άνθρωπο άχρηστο, όχι ήσυχο.” (3, σ.53)

Εδάφιο 41

“Ξυνελών τε λέγω τήν τε πᾶσαν πόλιν τῆς῾Ελλάδος παίδευσιν εἶναι καὶ καθἕκαστον δοκεῖν ἄν μοι τὸν αὐτὸν ἄνδρα παρἡμῶν ἐπὶπλεῖστἂν εἴδη καὶ μετὰ χαρίτων μάλιστἂν εὐτραπέλως τὸ σῶμα αὔταρκες παρέχεσθαι.”

“Με μια λέξη, τολμώ να πω ότι η Αθήνα είναι ο δάσκαλος των Ελλήνων και νομίζω πως ο κάθε μας πολίτης θα μπορούσε, με τη μεγαλύτερη ευκολία και χάρη, πολλά και άξια έργα να κάνη σε πολλές εκδηλώσεις της ζωής.” (1)

Ο Καστοριάδης αποδίδει και επεκτείνει:

“Η πόλη είναι παίδευσις, παιδεία και εκπαίδευση της Ελλάδας, και κάθε πολίτης ατομικά είναι ικανός να εκτελέσει μέσα σε αυτήν ένα μέγιστο αριθμό πραγμάτων, με τη μεγίστη διττή χάρη…. Ωστόσο αυτό που μοιάζει με παράλογη υπεροψία αποδείχτηκε σε τελική ανάλυση μια μάλλον μετριοπαθής εκτίμηση, διότι αυτή η συγκεκριμένη Αθήνα δεν υπήρξε μόνο η εκπαίδευση της Ελλάδας, αλλά και όλων όσοι δημιούργησαν αυτό που ονομάζουμε ελληνοδυτικό πολιτισμό.” (4, σ.250)

Ο ελληνοδυτικός πολιτισμός στηρίζεται στην διαδικασία του “κρίνειν και επιλέγειν”. Ο πολίτης μπορεί με επιχειρήματα να απορρίψει τους θεσμούς της πολιτικής κοινότητας και να προτείνει καινούργιους, διαφορετικούς θεσμούς. Αναφέρομαι στον πολίτη επειδή η πολιτική λειτουργία και η θεσμοθέτηση της πολιτικής κοινότητας είναι κορυφαία διαδικασία και φαινόμενο, και καθορίζει όλα τα άλλα.

Ο Καστοριάδης προχωρά και σε μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα παρατήρηση, συγκρίνοντας αυτήν την αντίληψη του πολίτη με τον ορισμό του δίκαιου άνδρα και καλού πολίτη τον οποίο δίνει ο Πλάτων  στην Πολιτεία “τα εαυτού πράττειν και μη μη πολυπραγμονείν, να ασχολείται δηλαδή κανείς με τις δικές του υποθέσεις και να μην κάνει πολλά πράγματα… Πρόκειται προφανώς για τον ιδανικό πολίτη ενός αυταρχικού καθεστώτος.” (2, σ.191)

Ένα επίθετο που παρεξηγήθηκε από πολλούς είναι το “αύταρκες σώμα”. Ο Ι.Θ. Κακριδής μάλιστα αντιπαραθέτει το σημείο αυτό με κάποιες ρήσεις του Σόλωνα όπως αυτές παρατίθενται από τον Ηρόδοτο: “Έτσι και ο ένας άνθρωπος δεν έχει καθόλου αυτάρκεια. Έχει το ένα, θα του λείπει το άλλο…”. (3, σ.58)

Ο Καστοριάδης από την άλλη μεριά, αποδίδει το σημείο αυτό ως το επαρκές αποτέλεσμα στο οποίο μπορεί να φτάσει ένας άνθρωπος ως σώμα, ως μονάδα δηλαδή. Η ατομική ανάπτυξη και εξέλιξη είναι δυνατή στην πόλη της Αθήνας, και δεν θα ήταν δυνατή χωρίς την πόλη ή έξω από αυτήν. (2, σ.198)

Εδάφιο 42

“καὶ εἴρηται αὐτῆς τὰ μέγιστα· ἃ γὰρ τὴνπόλιν ὕμνησα, αἱ τῶν δε καὶ τῶν τοιῶν δε ἀρεταὶ ἐκόσμησαν, καὶ οὐκ ἂν πολλοῖς τῶν῾Ελλήνων ἰσόρροπος ὥσπερ τῶν δε ὁ λόγος τῶν ἔργων φανείη”

Καὶ εἶπα τὰ περισσότερα ποὺ εἴχα νὰ πῶ, γιατὶ αὐτῶν ποὺ κοίτονται ὲδῶ καὶ τῶν ὁμοίων τους ἡ ἀνδρεία ἐστόλισε τὴν πολιτεία μὲ ὅσα ἐγώ, ὑμνώντας την, εἶπα πὼς ἔχει. Λίγοι εἶναι οἱ Ἕλληνες ποὺ δὲν εἶναι, σὰν καὶ τοὺς γενναίους αὐτούς, κατώτεροι ἀπὸ τὸν ἔπαινο ποὺ τοὺς γίνεται. (1)

“τὴν δὲ τῶν ἐναντίων τιμωρίαν ποθεινοτέραν αὐτῶν λαβόντες καὶ κινδύνων ἅμα τόνδε κάλλιστον νομίσαντες ἐβουλήθησαν μεταὐτοῦ τοὺς μὲν τιμωρεῖσθαι, τῶν δὲ ἐφίεσθαι, ἐλπίδι μὲν τὸ ἀφανὲς τοῦ κατορθώσειν ἐπιτρέψαντες,ἔργῳ δὲ περὶ τοῦ ἤδη ὁρωμένου σφίσιν αὐτοῖς ἀξιοῦντες πεποιθέναι, καὶ ἐν αὐτῷ τῷ ἀμύνεσθαι καὶ παθεῖν μᾶλλον ἡγησάμενοι ἢ [τὸ] ἐνδόντες σῴζεσθαι, τὸ μὲν αἰσχρὸν τοῦ λόγου ἔφυγον, τὸ δἔργον τῷ σώματι ὑπέμειναν καὶ διἐλαχίστου καιροῦ τύχης ἅμα ἀκμῇ τῆς δόξης μᾶλλον ἢ τοῦ δέους ἀπηλλάγησαν.”

Λογαριάζοντας πὼς ἀνώτερο ἀπ’ ὅλα εἶναι νὰ τιμωρήσουν τὸν ἐχθρὸ καὶ πὼς ἀπ’ ὅλους τοὺς κινδύνους αὐτός τὸν ὁποῖο ἀντίκρυζαν ἦταν ὁ ἐνδοξότερος, τὸν ἀντιμετώπισαν γιὰ νὰ ἐκδικηθοῦν τοὺς πολεμίους. Μὴ ξέροντας ἄν θά ἐπιτύχουν, βασίστηκαν στὴν ἐλπίδα, στὴν μάχη, ὅμως, ἀπάνω δεν στηρίχθηκαν παρὰ στον ἐαυτό τους γιὰ νὰ πολεμήσουν. Προτίμησαν ν’ ἀντισταθοῦν καὶ νὰ πεθάνουν παρὰ νὰ δειλιάσουν καὶ νὰ ζήσουν κι ἀπόφυγαν ἔτσι τὴν ντροπὴ τῆς καταλαλιάς, θυσιάζοντας τὴν ζωή τους γιὰ τὸ ἔργο ποὺ εἴχαν ἀναλάβει. Ἡ στιγμὴ ποὺ τοὺς βρῆκε τὸ χτύπημα τῆς μοίρας δὲν ἦταν γι’ αὐτοὺς στιγμὴ φόβου, ἀλλὰ δόξας. (1)

Εδάφιο 43

Καὶ οἵδε μὲν προσηκόντως τῇ πόλει τοι οίδε ἐγένοντο·”

Οι άνθρωποι αυτοί ενήργησαν προσηκόντως, κατά τρόπον αντάξιο της πόλεως. (2, σ.199)

Στάθηκαν ἀντάξιοι τῆς πολιτείας ποὺ τοὺς ἀνάθρεψε. (1)

“ἀλλὰ μᾶλλον τὴν τῆς πόλεως δύναμιν καθ’ ἡμέραν ἔργῳ θεωμένους καὶ ἐραστὰς γιγνομένους αὐτῆς, καὶ ὅταν ὑμῖν μεγάλη δόξῃ εἶναι, ἐνθυμουμένους ὅτι τολμῶντες καὶ γιγνώσκοντες τὰ δέοντα καὶ ἐν τοῖς ἔργοις αἰσχυνόμενοι ἄνδρες αὐτὰ ἐκτήσαντο, καὶ ὁπότε καὶ πείρᾳ του σφαλεῖεν, οὐκ οὖν καὶ τὴν πόλιν γε τῆς σφετέρας ἀρετῆς ἀξιοῦντες στερίσκειν, κάλλιστον δὲ ἔρανον αὐτῇ προϊέμενοι.”

Πρέπει νὰ βλέπετε τὸ μεγαλεῖο τῆς πολιτείας στὶς καθημερινὲς της ἐκδηλώσεις καὶ να συλλογίζεστε πὼς τῆς τὸ ἔδωσαν ἄνδρες γενναῖοι ποὺ εἶχαν τὸ αἴσθημα τοῦ καθήκοντος καὶ μεγάλη φιλοτιμία σὲ κάθε ἔργο ποὺ ἀναλάμβαναν. Ἄν, καμιά φορά, ἀτυχοῦσαν σὲ κάποιο ἐγχείρημα, δὲν στεροῦσαν ὅμως τὴν πατρίδα ἀπ’ τὴν ἀνδρεία τους, γιατὶ θεωροῦσαν πὼς ἡ ὡραιότερη κοινὴ προσφορὰ ἦταν νὰ θυσιαστοῦν γι’ αὐτήν. (1)

Οι άντρες που έδωσαν στην πόλη τη δύναμη της το έκαναν όντας θαρραλέοι, γνωρίζοντας αυτό που έπρεπε να κάνουν και δρώντας με αιδώ. (2, σ.199)

Ο Καστοριάδης ισχυρίζεται ότι οι τρεις παραπάνω όροι είναι η θεωρία των τριών ιδιοτήτων της ψυχής και των τριών βασικών αρετών που θα αναπτύξει στη συνέχεια ο Πλάτων στην Πολιτεία (ΙV, 436).

Η τόλμη και το θάρρος αντιστοιχεί στο θυμό, το μέρος της ψυχής που μπορεί να θυμώσει, η αισχύνη έχει σχέση με την επιθυμία, ενώ η γνώση παραπέμπει στο λογιστικό, και τη σοφία.(2, σ.200)

“ἀνδρῶν γὰρ ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος, καὶ οὐ στηλῶν μόνον ἐν τῇ οἰκείᾳ σημαίνει ἐπιγραφή, ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ μὴ προσηκούσῃ ἄγραφος μνήμη παρ’ ἑκάστῳ τῆς γνώμης μᾶλλον ἢ τοῦ ἔργου ἐνδιαιτᾶται”

Γιατί των ανθρώπων των ξεχωριστών τάφος είναι η γη ολόκληρη. Και δεν φανερώνει το όνομα τους μιας στήλης η επιγραφή στην πατρική τους χώρα μόνο. Και στα ξένα μέρη σε καθενός την ψυχή μέσα φωλιάζει άγραφη η θύμηση, όχι τόσο για το έργο που έκαμαν, πιο πολύ για το φρόνημα τους. (3,σ.23)

“γιατὶ τάφος τῶν μεγάλων εἶναι ἡ πᾶσα γῆ καὶ δὲν φανερώνεται ἀπὸ τὴν ὲπιγραφὴ μιὰς στήλης στὴν πατρική τους χώρα. Καὶ στὰ πιὸ μακρινὰ μέρη, ἡ μνήμη τους, ἄγραφη, μένει ζωηρότερη μέσα στὶς ψυχές, περισσότερο γιὰ τὴν ἀνδρεία τους παρὰ γιὰ τὸ ἔργο ποὺ ἔκαναν.” (1)

Ο Καστοριάδης σημειώνει ότι αυτή η μνήμη, αυτή η ανάμνηση που φωλιάζει στον καθένα, είναι ανάμνηση όχι του έργου τους, αλλά της “γνώμης” τους, που και αυτός αποδίδει ως φρόνημα, όπως και ο Ι.Θ. Κακριδής. (2, σ.201)

“οὓς νῦν ὑμεῖς ζηλώσαντες καὶ τὸ εὔδαιμον τὸ ἐλεύθερον, τὸ δ’ ἐλεύθερον τὸ εὔψυχον κρίναντες μὴ περιορᾶσθε τοὺς πολεμικοὺς κινδύνους”

Ἔχοντας αὐτοὺς γιὰ παράδειγμα καὶ ξέροντας πὼς εὐτυχία θὰ πῆ ἐλευθερία καὶ ὲλευθερία σημαίνει ἀνδρεία, δὲν πρέπει νὰ δειλιάζετε μπροστὰ στοὺς κινδύνους τοῦ πολέμου.(1)

Ο Καστοριάδης παραπέμπει στην ρήση του Rousseau “πρέπει να επιλέξουμε την ελευθερία ή την ανάπαυση”. (2, σ.202)

ἀλγεινοτέρα γὰρ ἀνδρί γε φρόνημα ἔχοντι ἡ μετὰ τοῦ [ἐν τῷ] μαλακισθῆναι κάκωσις ἢ ὁ μετὰ ῥώμης καὶ κοινῆς ἐλπίδος ἅμα γιγνόμενος ἀναίσθητος θάνατος.

Γιὰ τοὺς ἀνδρείους ὁ ἐξευτελισμὸς τῆς δειλίας εἶναι χειρότερος ἀπ’ τὸν γενναῖο κι ἀναπάντεχο θάνατο.(1)

Εδάφιο 44

Δι’ ὅπερ καὶ τοὺς τῶνδε νῦν τοκέας, ὅσοι πάρεστε, οὐκ ὀλοφύρομαι μᾶλλον ἢπαραμυθήσομαι. ἐν πολυτρόποις γὰρ ξυμφοραῖς ἐπίστανται τραφέντες· τὸ δ’ εὐτυχές, ο῏ ἂν τῆς εὐπρεπεστάτης λάχωσιν,ὥσπερ οἵδε μὲν νῦν, τελευτῆς, ὑμεῖς δὲ λύπης, καὶ οἷς ἐνευδαιμονῆσαί τε ὁ βίος ὁμοίως καὶ ἐντελευτῆσαι ξυνεμετρήθη”

Γι’ αὐτὸ καὶ τοὺς γονεῖς ποὺ ἦρθαν στὴν τελετὴ δὲν τοὺς κλαίω τόσο ὅσο θέλω νὰ τοὺς παρηγορήσω. Ξέρουν πώς ἀνδρώθηκαν γιά ν’ ἀντικρύσουν τὶς πολλὲς τροπὲς τῆς ζωῆς. Ἀλλά εἶναι τύχη τὸ νὰ βρῆ κανεὶς ἕνα δοξασμένο τέλος. (1)

“…δεν θέλω να κλάψω μαζί σας, αλλά μάλλον να σας παρηγορήσω. Γνωρίζω ότι η ζωή είναι φτιαγμένη από ποικίλες μεταπτώσεις (μεταφράζει η Jaqueline de Romilly). Πρόκειται κυριολεκτικά για “δύσκολες συγκυρίες”.Μας έρχεται στο νου η φράση του Σόλωνα στον Κροίσο, την οποία μας μεταφέρει ο Ηρόδοτος¨όλα τα ανθρώπινα πράγματα είναι ξυμφοραί – απρόβλεπτες και ανορθολογικές, όσον αφορά τις επιθυμίες του ατόμου, αλληλουχίες γεγονότων.” (2, σ. 2013)

Ο Καστοριάδης καταλήγει με την επισήμανση ότι ο Περικλής λέει τότε κάτι το εκπληκτικό που καταδεικνύει την ελληνική αντίληψη για τη ζωή του ανθρώπου: η ευτυχία, η καλή τύχη, είναι να τύχει να βρει κανείς τον πιο ευγενή θάνατο ή το πένθος του να έχει ευγενή αιτία, να βρει σε τελευταία ανάλυση ότι ευτυχία και ζωή είχαν ως κοινό μέτρο τον θάνατο.

“ὅσοι δ’ αὖπαρηβήκατε, τόν τε πλέονα κέρδος ὃν ηὐτυχεῖτε βίον ἡγεῖσθε καὶ τόνδε βραχὺν ἔσεσθαι, καὶ τῇ τῶν δε εὐκλείᾳ κουφίζεσθε. τὸ γὰρ φιλότιμον ἀγήρων μόνον, καὶ οὐκ ἐν τῷ ἀχρείῳ τῆς ἡλικίας τὸ κερδαίνειν, ὥσπερ τινές φασι, μᾶλλον τέρπει, ἀλλὰ τὸ τιμᾶσθαι.”

Ὅσοι ἀπὸ σᾶς εἴστε μεγάλης ἡλικίας, ἄς θεωρῆτε κέρδος τὴν ὥς τώρα εὐτυχισμένη σας ζωή καὶ ἄς εὔχεστε πὼς λίγα εἶναι τὰ χρόνια ποὺ σᾶς μένουν ἀκόμα νὰ ζήσετε μὲ παρηγοριὰ τὴ δόξα τῶν παιδιῶν σας. Μόνο ἡ ἀγάπη γιὰ τὶς τιμὲς δὲν φθείρεται. Στὸ γήρας, ἡ μεγαλύτερη εὐτυχία δὲν εἶναι, ὅπως λένε, τὰ χρήματα, ἀλλὰ οἱ τιμές.(1)

Ο Καστοριάδης υποσημειώνει ότι ο αστρονόμος Laplace παραπονιόταν, πεθαίνοντας, ότι ο άνθρωπος κυνηγά μόνον χίμαιρες.   Και πράγματι, μπροστά στον θάνατο η τιμή και η δόξα μπορεί να φαίνεται ότι δεν έχουν αρκετό βάρος. Ωστόσο, ο άνθρωπος είναι άνθρωπος ακριβώς επειδή κυνηγά χίμαιρες, ενώ τα πάντα, και η ίδια η δόξα, εξαρτώνται μυστηριωδώς από την ποιότητα και το περιεχόμενο αυτής της χίμαιρας. (2, σ. 212)

.

Αντί επιλόγου

Κλείνοντας αυτή την “ανάγνωση” του Επιταφίου, θα ήθελα σύντομα να αναφερθώ σε δύο αλληλένδετα ζητήματα που έχουν τεθεί.

Το πρώτο ζήτημα είναι εκείνο της “αυθεντικότητας”, κατά πόσον δηλαδή ο αναγραφόμενος λόγος είναι πιστός στα όσα είπε ο Περικλής. Ο Ι.Θ. Κακριδής (3) ισχυρίζεται ότι ο λόγος είναι φτιαχτός, και είναι λόγος που θα ήθελε να ακούσει ο Θουκυδίδης για την αγαπημένη του Αθήνα. Ο Καστοριάδης πάλι (2) θεωρεί ότι ο Θουκυδίδης είναι κατά το δυνατόν πιστός στα όσα άκουσε από τον Περικλή.Όμως ο Καστοριάδης ξεπερνάει το θέμα της “περίκλειας” αυθεντικότητας. Αναφέρει χαρακτηριστικά: “Όπως ας πούμε δεν έχει σημασία άν την “Κριτική του Καθαρού Λόγου” την υπαγόρευσε στον Immanuel Kant ένας άγνωστος. ο οποίος τον επισκεπτόταν στις 5 το πρωί, ή άν είναι πράγματι έργο του Kant. Αυτό που έχει σίγουρα σημασία είναι ότι μεταξύ του 1770 και 1781, κάποιος άνθρωπος στη Γερμανία μπόρεσε να σκεφτεί αυτά που βρίσκουμε στην Κριτική, και ότι ένας Αθηναίος σκέφτηκε κι έγραψε αυτά τα πράγματα περί τα τέλη του 5ου αιώνα.” (2, σ. 200)

Το δεύτερο ζήτημα, αφορά τον χρόνο συγγραφής του Επιταφίου. Πότε συνέγραψε ο Θουκυδίδης τον Επιτάφιο; Στον πρώτο χρόνο του πολέμου,, ή στο τέλος του; Ή μήπως και στις δύο χρονικές στιγμές; Έγραψε δηλαδή τον Επιτάφιο τον πρώτο χρόνο του πολέμου, και μετά τον ξανάγραψε στο τέλος του. Ο Ι.Θ. Κακριδής θεωρεί ότι ο Επιτάφιος γράφτηκε δύο φορές. Ο Mark Toher στο άρθρο του “On “Thucydides’ Blunder”: 2.34.5″ θεωρεί πιθανά και τα δύο σενάρια. Να γράφτηκε μια εκδοχή του επιταφίου το 429 και μετά να ξαναγράφτηκε το 404, μετά το τέλος του πολέμου.

Ο γερασμένος και κουρασμένος από την εικοσαετία εξορία Θουκυδίδης, γυρνάει στην αγαπημένη του πόλη, και την βρίσκει ερειπωμένη και κατειλημμένη από τους Σπαρτιάτες.  Ο άνθρωπος που έγραψε “αντικειμενικά” την ιστορία του πολέμου, βρίσκεται μπροστά στην φρίκη της ηττημένης πόλης. Μιας πόλης που λάτρεψε και εξακολουθεί να λατρεύει. Δεν είναι παράλογο λοιπόν να υποθέσουμε ότι ξαναγράφει τον επιτάφιο του Περικλέους, αφού ο Περικλής ήταν ο άνθρωπος που πεθαίνοντας στον τρίτο χρόνο του πολέμου άφησε πίσω ένα κενό που δεν αποκαταστάθηκε ποτέ και – ίσως -οδήγησε στην τελική ήττα.  Ο ξαναγραμμένος Επιτάφιος αποτελεί ύμνο προς την Δημοκρατία, ύμνο προς τον Περικλή, ύμνο προς την Αθήνα που καταστράφηκε, αλλά παρόλα αυτά θα παραμείνει ζωντανή εις τους αιώνες.

Πηγές

1. Θουκυδίδου, Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου. Μετάφραση Αγγέλου Βλάχου. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 1998.

2. Κορνήλιος Καστοριάδης, Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα, Τόμος Γ’, Θουκυδίδης, η ισχύς και το δίκαιο. Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2011. Στον τόμο αυτό γίνεται εκτεταμένη αναφορά στον Επιτάφιο.

3. Ι.Θ. Κακριδή, Περικλέους Επιτάφιος. Κείμενο, Μετάφραση, Επιλεγόμενα. Αθήνα 1943. Εκτός από τη μετάφραση, ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα επιλεγόμενα του Ι.Θ. Κακριδή.

4. Κορνήλιος Καστοριάδης, Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα, Τόμος Β’, Η Πόλις και οι Νόμοι. Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2011. Στον τόμο αυτό γίνεται ανάλυση του εδαφίου 40 του Επιταφίου.

(Η αναφορά στις πηγές στο κείμενο γίνεται σε παρένθεση, με πρώτο τον αριθμό της πηγής, και στη συνέχεια την σελίδα.)