Εισαγωγή
Ιστορικοί όπως ο Στάθης Καλύβας (1) και ο Ανδρέας Γερολυμάτος θεωρούν ότι ο εμφύλιος πόλεμος άρχισε το 1943, η δε περίοδος 1943 – 1944 αναφέρεται ως «ο κατοχικός εμφύλιος». Το τέλος αυτής της περιόδου ορίζεται από τα Δεκεμβριανά του 1944.
Από τα τέλη Αυγούστου που έγινε γνωστή η επικείμενη αποχώρηση των Γερμανών από την Ελλάδα μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου 1944 που αυτή ολοκληρώθηκε, η χώρα και η πρωτεύουσα Αθήνα βρέθηκαν σε μια μετέωρη κατάσταση, στην οποία διαδραματίστηκαν αιματηρές συγκρούσεις και πράξεις βίας ανάμεσα στις δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΚΚΕ και τους αντικομουνιστές αντιπάλους τους , που πολλές φορές ήταν άμεσοι συνεργάτες των Γερμανών, όπως τα διαβόητα Τάγματα Ασφαλείας.
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτής της περιόδου είναι ότι καθώς ξεθωριάζει η κατοχική εξουσία και τα όργανα της, η διαμόρφωση της διάδοχης κατάστασης είναι αργή και βασανιστική, κι έτσι πρακτικά η Αθήνα είναι μια ακυβέρνητη πόλη. Ενώ τα περιστατικά βίας είναι πολλά, είναι αξιοσημείωτο το ότι δεν συνέβησαν πολύ περισσότερα, ούτε και έχουν χαρακτήρα στρατιωτικής επιχείρησης. Είναι πράξεις εκδίκησης και αντεκδίκησης. Αν δε λάβει κανείς υπόψη του ότι οι πρώτες Βρετανικές δυνάμεις μπήκαν στην πρωτεύουσα στις αρχές Οκτωβρίου 1944 (επιχείρηση «Μάννα»), μπορεί αβίαστα να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο ΕΛΑΣ είτε δεν μπορούσε είτε δεν ήθελε να καταλάβει την πρωτεύουσα πριν εισέλθουν οι Άγγλοι. Αυτό όμως είναι θέμα για άλλο άρθρο.
Στο άρθρο αυτό ανθολογώ κάποιες από αυτές τις συγκρούσεις χρησιμοποιώντας τα ψηφιακά αρχεία της εφημερίδα ς «Ελευθερία», με την συνεπικουρία δύο διατριβών, της διπλωματικής του Ιάσωνα Χανδρινού (4) και της διδακτορικής του Μενέλαου Χαραλαμπίδη (6).
Οι Πρωταγωνιστές
Οι ομάδες, οργανώσεις και τα άτομα που αναφέρονται στην ενότητα αυτή μετέχουν άμεσα ή έμμεσα στα συμβάντα που περιλαμβάνονται σε αυτό το ανθολόγιο. Η αναφορά είναι πολύ συνοπτική, ώστε να μπορέσει η αναγνώστρια του άρθρου να το διαβάσει χωρίς να έχει την ανάγκη να συμβουλευθεί κάποια άλλη πηγή.
Τα Τάγματα Ασφαλείας ή Τάγματα Ευζώνων (κατά την επίσημη ονομασία τους) ή Γερμανοτσολιάδες (απαξιωτικός χαρακτηρισμός εξ αιτίας του δοσιλογισμού) ήταν παραστρατιωτικές ομάδες που έδρασαν στην Ελλάδα κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε ρόλο υποστηρικτικό των Γερμανο-Ιταλο-Βουλγαρικών δυνάμεων κατοχής. Δημιουργήθηκαν από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη κατόπιν έγκρισης της Βέρμαχτ, με σκοπό τη διατήρηση της έννομης τάξης, κυρίως στην ύπαιθρο, πλήττοντας έτσι και την όποια αντίσταση προέβαλε ο ελληνικός λαός.(Βικιπαίδεια).
Ο συνταγματάρχης Ιωάννης Πλυτζανόπουλος ήταν μόνιμος αξιωματικός του ελληνικού στρατού, συνεργάτης των δυνάμεων κατοχής. Γεννήθηκε στον Πειραιά το 1888. Κατατάχθηκε εθελοντικά στον στρατό και μονιμοποιήθηκε ως αξιωματικός το 1916. Αποτάχθηκε δύο φορές, το 1919 για πολιτικούς λόγους και το 1932 για υπεξαίρεση δημοσίου χρήματος. Δεν έλαβε μέρος στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο. Αποκαταστάθηκε τον Νοέμβριο του 1943 με διάταγμα της δοσιλογικής κυβέρνησης Ιωάννη Ράλλη και τοποθετήθηκε διοικητής του 1ου Συντάγματος Ευζώνων Αθηνών (Τάγματα Ασφαλείας) με το βαθμό του συνταγματάρχη Πεζικού. Έλαβε μέρος σε όλες τις επιχειρήσεις αντιποίνων και εξάρθρωσης των δικτύων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στις συνοικίες της Αθήνας (“μπλόκα”), σε συνεργασία με γερμανικές δυνάμεις. Αποτάχθηκε εκ νέου το 1945 και φυλακίστηκε ως δοσίλογος στις Φυλακές Καλλιθέας για σύντομο διάστημα. Πέθανε τη δεκαετία του ’50. (3)
Η Διεύθυνση Ειδικής Ασφαλείας του Κράτους (γνωστή και ως Ειδική Ασφάλεια ή απλά «Η Ειδική») ήταν ένα ειδικό τμήμα της Ελληνικής Χωροφυλακής που δημιουργήθηκε το 1929 για τη δίωξη των κομμουνιστικών οργανώσεων και τη σύλληψη των κομμουνιστών σε ολόκληρη την Ελλάδα. Στη διάρκεια της κατοχής συνεργάστηκε άμεσα με τις κατοχικές δυνάμεις και συμμετείχε σε μπλόκα που έγιναν σε διάφορες περιοχές της Αθήνας με εκατοντάδες θύματα καθώς και σε συλλήψεις, βασανιστήρια και εκτελέσεις μελών αντιστασιακών οργανώσεων. Επισήμως διαλύθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου του 1944.(Βικιπαίδεια)
Η Οργάνωση «Χ» ήταν μια ακροδεξιά και φιλοβασιλική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1941. Η ένθερμη υποστήριξή της προς το βασιλιά φαίνεται και από το ότι στο σήμα της υπάρχει το στέμμα. Αρχηγός της ήταν ο αξιωματικός Γεώργιος Γρίβας. Συχνά επέβαλε ένα καθεστώς τρομοκρατίας σε περιοχές της Αθήνας και της επαρχίας και δολοφονούσε μέλη και οπαδούς του ΚΚΕ και του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Την περίοδο της κατοχής, η Χ είχε διατηρούσε αρκετά καλή σχέση με την (κατοχική) Ειδική Ασφάλεια και συνεργάστηκε αρμονικά μαζί της. Ο Ιάσονας Χανδρινός σε δημοσίευμά του στο περιοδικό «Ιστορικά Θέματα» (τεύχος 112, Μάρτιος 2012) σημειώνει ότι : « […] ήταν κοινό μυστικό στην κατεχόμενη Ελλάδα πως οι χίτες αποτελούσαν τους καλύτερους συμμάχους και πληροφοριοδότες των ταγματασφαλιτών, κατά τη διάρκεια των συγκρούσεών τους με τους ‘‘αντάρτες πόλης’’ του ΕΛΑΣ στις συνοικίες της Αθήνας. Κάνοντας ένα βήμα παραπάνω, πολλά μέλη της οργάνωσης θα εγγραφούν στην αναδιοργανωμένη, διαβόητη Διεύθυνση Ειδικής Ασφάλειας (τον κλάδο της Χωροφυλακής που ασχολείτο αποκλειστικά με τη δίωξη κομμουνιστών ήδη από το Μεσοπόλεμο) ως ‘’χωροφύλακες άνευ θητείας’’, συμμετέχοντας είτε ως πληροφοριοδότες είτε ως οπλίτες είτε ως εκτελεστές στο ανθρωποκυνηγητό που είχαν εξαπολύσει οι γερμανικές και ελληνικές αρχές κατοχής εναντίον των αντιστασιακών του ΕΑΜ στην Αθήνα και τον Πειραιά.» .
Η Οργάνωση Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών (ΟΠΛΑ) ήταν μια ένοπλη οργάνωση προσκείμενη στο ΚΚΕ, που άρχισε την δράση της στις αρχές του καλοκαιριού του 1943. Η ΟΠΛΑ επίσημα διαλύθηκε την άνοιξη του 1944, όταν το ΕΑΜ συγκρότησε την Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), και ενσωματώθηκε στον Εθνική Πολιτοφυλακή. Όμως η ονομασία ΟΠΛΑ συνέχισε να χρησιμοποιείται μέχρι την οριστική διάλυση της οργάνωσης το 1947, οπότε αντικαταστάθηκε από την Λαϊκή Πολιτοφυλακή.
Η χιτλερική ΟΕΔΕ (Οργάνωση Εθνικών Δυνάμεων Ελλάδος) ιδρύθηκε το 1942 και είχε αρχηγό τον Γεώργιο Παντέλογλου. που, ήταν και μέλος της οργάνωσης ΕΣΠΟ. Αυτός κατάφερε να αυξήσει τον αριθμό μελών της ΟΕΔΕ και η οργάνωση λειτούργησε μέχρι τη μέρα που οι Γερμανοί κατακτητές έφυγαν από την Ελλάδα.
Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας το 1943 ο ΕΛΑΣ εξοπλίστικε με ιταλικό στρατιωτικό υλικό. Αντιδρώντας, η Ειδική Ασφάλεια εξόπλισε μέλη αντικομμουνιστικών οργανώσεων, συγκροτώντας ομάδες κρούσης. Η ομάδα Ιωάννη Σ. στη Ν. Ιωνία, του ανθυπομοίραρχου της Ειδικής Αντωνίου Παναγιωτόπουλου σε Σεπόλια – Κολωνό, της οικογένειας Πανολιάσκου στο Μεταξουργείο, της οικογένειας Παπαγεωργίου στο Παγκράτι, Αγήνορα στους Αμπελόκηπους, του ενωμοτάρχη της Ειδικής Ευάγγελου Χανιώτη στα Πατήσια, υπήρξαν μερικές από τις εστίες αναχαίτισης της συνεχώς διευρυνόμενης επιρροής του ΕΑΜ στην πόλη.(2)
Ανθολόγιο
Ο Νίκος Παπαγεωργίου, εύελπις και μέλος της Οργάνωσης Χ, είναι το πρώτο θύμα στο ανθολόγιο.
Εφονεύθη ο Παπαγεωργίου
«Προχθές Σάββατον ετραυματίσθη βαρύτατα πυροβοληθείς εξ εγγυτάτης αποστάσεως υπό τριών ατόμων ο γνωστός εύελπις Παπαγεωργίου. Ούτος μεταφερθείς εις το Νοσοκομείον του Μετοχικού Ταμείου Στρατού εξέπνευσεν τας πρωϊνάς ώρας της Κυριακής. Άνδρες της ομάδος του ως άνω Παπαγεωργίου ως αντίποινα δια τον φόνον του εξετέλεσαν χθες εις διάφορα σημεία του Παγκρατίου τρία άτομα. Επι των πτωμάτων των ανευρέθησαν πινακίδες με τις λεξειςς ‘Παπαγεωργίου 1’, ‘Παπαγεωργίου 2’, ‘Παπαγεωργίου 3’.
Ελευθερία,4/9/1944
Σύμφωνα με τον ιστορικό Μενέλαο Χαραλαμπίδη, η εκτέλεση του Παπαγεωργίου έγινε από την ΟΠΛΑ:
«Στις 2 Σεπτεμβρίου, η ΟΠΛΑ κατάφερε το μεγαλύτερό της πλήγμα στην ομάδα Παπαγεωργίου, τον ισχυρότερο εχθρό που αντιμετώπιζε το ΕΑΜικό κίνημα στις ανατολικές συνοικίες, εκτελώντας τον αρχηγό της» (5)
Όμως η ομάδα Παπαγεωργίου είχε προκαλέσει τόσα δεινά στα θύματα της στο Παγκράτι και τις γύρω περιοχές, που οι εκτελέσεις δεν σταμάτησαν εδώ. Ο ιστορικός Ιάσων Χανδρινός αναφέρει ότι σταδιακά μέχρι τον Δεκέμβριο 1944 εξοντώθηκε ολόκληρη η οικογένεια:
Γνωστότερη είναι η περίπτωση της οικογένειας του ευέλπιδος Νικόλαου Παπαγεωργίου, αρχηγού της Χ Παγκρατίου η οποία εξοντώθηκε ολοκληρωτικά. Εκτός από τον ίδιο (2.9.1944), εκτελέστηκαν ο αδελφός του Γιάννης (23.9.1944), η μητέρα του Βασιλική, οι αδελφές του Ελένη και Κατίνα κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών (8.12.1944) και ο τρίτος αδελφός του Αλέκος μετά τον πόλεμο (12.12.1946) (Εφημερίς των Χιτών, φ. 2/3.6.1946 «Το ολοκαύτωμα της οικογένειας Παπαγεωργίου», φ.30/16.12.1946 «Οικογένεια Παπαγεωργίου. Ένας θρύλος και μια δόξα. Ένα τραγικό ολοκαύτωμα στην ιστορία της νεώτερης Ελλάδος»). (6)
Ο Παπαγεωργίου εκτελέστηκε την 2α Σεπτεμβρίου 1944. Την ίδια μέρα, η εξόριστη Κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου στο Κάϊρο συμπληρώθηκε με εκπροσώπους της ΠΕΕΑ, του ΕΑΜ και του ΚΚΕ (Σβώλος, Ασκούτσης, Αγγελόπουλος) Πορφυρογένης, Ζεύγος και Τσιριμώκος).
Όμως οι κινήσεις στο επίπεδο της «υψηλής» πολιτικής δεν είχαν ιδιαίτερα μεγάλη επίπτωση στο πεδίο της μάχης των Αθηνών, που η εφημερίδα «Ελευθερία» χαρακτηρίζει «εμφύλιο πόλεμο» .
Ο Εμφύλιος Πόλεμος
«Χθες αι περιοχαί Βύρωνος, Παγκρατίου και Καισαριανής διήλθον πολλάς ώρας αγωνίας συνεπεία αθρόων πυροβολισμών οι οποίοι ερρίπτοντο υπό ανδρών της ομάδος του φονευθέντος ευέλπιδος Παπαγεωργίου, οι οποίοι ηπείλουν αντίποινα. Άνδρες της ομάδος τούτης εξετέλεσαν δύο πολίτας εις το μέρος όπου εφονεύθη ο αρχηγός τους . Συνεπεία των φόνων τούτων υπήρξαν συγκρούσεις, διαρκέσασαι επί ώρας χωρίς μέχρι στιγμής να γνωσθούν τ΄αποτελέσματα.»
Εφημερίς Ελευθερία, 5/9/1944
Τα αντίποινα ήταν «τυφλά». Για παράδειγμα, τι σχέση μπορεί να είχε ο 16χρονος Ι. Βαφειάδης που εκτελέστηκε από την ομάδα Παπαγεωργίου την 5η Σεπτεμβρίου 1944;
Το Αστυνομικόν 24ωρον
«Άτομα της ομάδος του φονευθέντος Παπαγεωργίου εξετέλεσαν εις το Παγκράτι τους Δ. Βαμβακόπουλον, των 22, Γεώργιον Κυριαζήν, ετών 49, Ι. Βαφειάδην, ετών 16, και έναν άγνωστον. Επί των θυμάτων τούτων ετέθησαν σημειώματα με τας φράσεις ‘Παπαγεωργίου 7,8,9’. Άλλα άτομα της ιδίας ως άνω ομάδος ετραυμάτισαν σοβαρώς τους Γ. Σκούρον και Δ. Μωραΐτην τους οποίους κατεβίβασαν εκ των κατευθυνομένων προς το Παγκράτι τραμ.»
Εφημερίς Ελευθερία, 6/9/1944
Οι συμπλοκές δεν έχουν τελειωμό.
Αδιάκοποι Συμπλοκαί και Πυροβολισμοί εις όλας τας Συνοικίας και το Κέντρον των Αθηνών
«Αι ενταθείσαι από ημερών συμπλοκαί εις τας Αθήνας , έφθασαν χθες εις το αποκορύφωμα των. Εις το Παγκράτι, το οποίον καθ΄ημέραν δοκιμάζεται από συρράξεις τοιούτου είδους, χθες διεξήχθη αληθινή μάχη αρχίσασα από τας οκτώ και μισή το πρωί, δια να συνεχισθεί μέχρι τας εσπέρας με μικράν μόνον διακοπήν την μεσημβρίαν. Κατ’ αυτήν εγένετο χρήσις όλμων, οπλοπολυβόλων, χειροβομβίδων και τυφεκίων, εξ όσων δε εγνώσθησαν, μεταξύ των θυμάτων καταλέγονται ενας χωροφύλαξ, ονόματι Καρύδης, ένας εύζωνας ονόματι Ραϊτης, και τρεις εκ των ανδρών της ομάδος Παπαγεωργίου, συμπραττούσης με τα όργανα ασφαλείας. Οι τρεις ούτοι ονομάζονται Σκλήρης, Κοπανίδης, και Παπαγεωγίου… Οι κάτοικοι του Παγκρατίου διήλθον ημέραν φοβεράς αγωνίας».
Εφημερίς Ελευθερία, 14/9/1944
Την 16η Σεπτεμβρίου το ΕΑΜ κήρυξε πανεργατική απεργία.
Τα αιματηρά γεγονότα του Σαββάτου (16/9/1944)
«… Τρίτη μεγάλη συμπλοκή εγένετο εις τας οδούς Υμητού – Κόνωνος, εκταθείσα εις τα υψώματα του Προφήτου Ηλίου και μέχρι Καισαριανής – Φορμίωνος – Ηλιάδος προς Γούβαν. Διήρκεσεν από της 4ης μ.μ. μέχρι σχεδόν της 7ης μ.μ. είχε δε ως αποτέλεσμα τον φόνον του συνταγματάρχου των ευζώνων Δασκαλάκη και 4 άλλων. Εις την συμπλοκήν αυτήν ετραυματίσθησαν εκ της ομάδος Παπαγεωργίου τρις καθώς και τινες πολίται. Άλλη συμπλοκή, κατά την οποίαν εφονεύθη και ο ομαδάρχης της Ειδικής Ασφάλειας Αν. Παναγιωτόπουλος (Κίσαβος) εγένετο εις την γέφυραν Κολοκυνθούς – Περιστερίου.»
Εφημερίς Ελευθερία, 18/9/1944
Μετά τα μεγάλης έκτασης επεισόδια που συνέβησαν κατά την απεργία της 16ης Σεπτεμβρίου 1944, επεκράτησε σχετική ηρεμία.
Το εσωτερικόν μέτωπον
«Εις τας Αθήνας και χθες επεκράτησεν ησυχία. Μια συμπλοκή μικράς διαρκείας εγένετο προ του κινηματογράφου Καπιτόλ εις την οδόν Αγίου Μελετίου κατ΄απόπειραν φόνου διοικητού ενός των ταγμάτων ασφαλείας. «
Εφημερίς Ελευθερία, 19/9/1944
Ο συνταγματάρχης Πλυτζανόπουλος αποτέλεσε στόχο πολλών επιθέσεων.
Το Αστυνομικόν 24ωρον
Εις την οδόν Αγίου Μελετίου άγνωστοι συνεπλάκησαν με τους φρουρούς της οικίας όπου διαμένει ο αρχηγός των ταγμάτων ασφαλείας συνταγματάρχης Πλυτζανόπουλος. Ερρίφθησαν εκατέρωθεν πολλοί πυροβολισμοί και χειροβομβίδες με αποτέλεσμα να προκληθεί αναστάτωσις εις ολόκληρον την περιοχήν. Εν τέλει οι ένοπλοι άγνωστοι απεχώρησαν.
Εφημερίς Ελευθερία, 20/9/1944
Ήτανε τόσο γνωστή η δράση του Πλυτζανόπουλου, που τον αναφέρει ονομαστικά και η μετριοπαθής εφημερίδα «Ελευθερία».
Όσοι παρακούσουν τας Κυβερνητικάς Διαταγάς θα τιμωρηθούν αμειλίκτως
Το ανωτέρω τηλεγράφημα (του Πρωθυπουργού Γ. Παπανδρέου προς την Επιτροπήν της Χίου) είναι ενδεικτικόν της στάσεως της Κυβερνήσεως έναντι των προσωρινών επιτροπών Διοικήσεως … Τα κύρια σημεία της Κυβερνητικής ανακοινώσεως έχουν ως εξής: Όσοι παρακούοντες τας διαταγάς της Κυβερνήσεως παραμένουν εις τα Τάγματα Ασφαλείας, θα υποστούν αμείλικτον τιμωρίαν δια την προδοσίαν των. Εις την ιδίαν κατηγορίαν υπάγονται και όλα τα άλλα ένοπλα σώματα τα οποία εκτελούν διαταγάς του εχθρού ή των πρακτόρων του, όπως οι άνδρες της ειδικής ασφαλείας και άλλων οργανώσεων συνεργαζομένων με αυτήν, συγκεκριμένως δε το ΕΕΕ, το ΕΑΣ εις Θεσσαλονίκην και παρόμοιαι οργανώσεις εις Μακεδονίαν. Ονομαστί η Εθνική Κυβέρνησις καταγγέλει τον αξιωματικόν Χωροφυλακής Λάμπου, τον ταγματάρχην πεζικού Πλυτζανόπουλον, τον συνταγματάρχην πεζικού Παπαδόγκωναν και τον εξωμότην ταγματάρχην Καπετσώνην.»
Εφημερίς Ελευθερία, 23/9/1944
Σειρά έχουν οι αδελφοί Πανολιάσκου, που όμως είναι τυχεροί και αποφεύγουν τα χειρότερα.
Το Αστυνομικόν 24ωρον
«Προχθές Κυριακήν, μεγάλη ομάς ατόμων, φερόντων αυτόματα και διάφορα άλλα όπλα, μετέβησαν εις την επί των οδών Μολιέρου και Αχχιλέως οικίαν των αδελφών Πανολιάσκου, ανηκόντων ως γνωστόν εις την Ασφάλειαν, και μη ευρόντες τούτους αφήρεσαν 24 οκάδες τρόφιμα τα οποία διεμοίρασαν εις του περίεργους και ένα ποδήλατον το οποίον παρέλαβον μεθ’ εαυτών.»
Εφημερίς Ελευθερία, 26/9/1944
Ο Ιάσων Χανδρινός αναφέρει τα ακόλουθα σχετικά με την «ομάδα Πανολιάσκου»:
«Αυτή την ομάδα που έχει κυριολεκτικά απαθανατιστεί στις εαμικές πηγές συγκροτούσαν τα πέντε παιδιά του Γιώργου Πανολιάσκου από τη Μάνδρα Αττικής, ιδιοκτήτη ταβέρνας και ξυλανθρακοπωλείου στη γωνία Θερμοπυλών και Μυλλέρου στο Μεταξουργείο, Κωνσταντίνος, Τίτος, Σωτήρης, Σπύρος και Αχιλλέας. Το κτίριο της ταβέρνας και του σπιτιού δεχόταν συχνά επιθέσεις με τουφέκια και χειροβομβίδες από ομάδες του ΕΛΑΣ (Μαγνητοφωνημένες συνεντεύξεις Βασίλη Σπανόπουλου, Θανάση Γιαννόπουλου, Γιώργου Τσαπόγα). Όταν ο μικρότερος από τους αδελφούς, ο Αχιλλέας που υπηρετούσε ως ένστολος χωροφύλακας στην Ειδική Ασφάλεια, εκτελέστηκε από την ΟΠΛΑ στην αγορά του Μεταξουργείου (25.1.1944), οι υπόλοιποι κατά πάσα πιθανότητα κατέφυγαν στα Τάγματα, καθώς τα ονόματά τους αναφέρονται σε μια ημερήσια διαταγή του 1ου Συντάγματος Ευζώνων ως υπηρετούντες αρχικά στο ΤΦΑΣ και μετά στο Σύνταγμα.» (6)
Ο αρχηγός της οργάνωσης ΟΕΔΕ Παντέλογλου προστίθεται στον κατάλογο των νεκρών την 26η Σεπτεμβρίου 1944. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ιάσωνα Χανδρινό, ο Παντέλογλου δολοφονήθηκε από την ΟΠΛΑ.
Το Αστυνομικόν 24ωρον
«Άλλοι άγνωστοι εφόνευσαν εις το Μουσείον τον Παντέλογλου αρχηγόν τηε οργανώσεως ΟΕΔΕ.»
Εφημερίς Ελευθερία, 27/9/1944
Στο φύλλο της ίδιας ημέρας, 27ης Σεπτεμβρίου, η εφημερίδα Ελευθερία γράφει:
«Συμπλοκή μεταξύ ομάδων του ΕΑΜ και της Οργανώσεως Χ εγένετο εις την διασταύρωσιν των οδών Πειραιώς – Αγ. Ασωμάτων μετά το τέλος της οποίας ευρέθησαν εκεί τα πτώματα των Χ. Φωτεινού και Π. Λιάπη. Πολλοί τραυματίαι κατόρθωσαν ν’ αποχωρήσουν.»
Παρόλον ότι στην Αθήνα ακόμη υπάρχουν Γερμανικά στρατεύματα, η εξόριστη Κυβέρνηση και το Συμμαχικό Στρατηγείο έχουν ορίσει Στρατιωτικό Διοικητή Αθηνών τον Στρατηγό Σπηλιωτόπουλο, όπως αναφέρει ο Πρωθυπουργός της Εξόριστης Κυβέρνησης Γεώργιος Παπανδρέου σε διάγγελμα του από την Καζέρτα της Ιταλίας, την 28η Σεπτεμβρίου 1944, αναφέρει:
«…Στρατιωτικός Διοικητής Αττικής έχει ορισθή από την ελληνικήν κυβέρνησιν και το Συμμαχικόν Στρατηγείον ο Στρατηγός Σπηλιωτόπουλος και τον διορισμόν τούτον ανεγνώρισαν ομοφώνως οι Στρατηγοί Σαράφης και Ζέρβας. Το λαϊκόν απελευθερωτικόν μέτωπον εις την πρωτεύουσαν οφείλει να τεθή υπό τας διαταγάς του.»
Εφημερίς Ελευθερία, 30/9/1944
Δεν είναι σαφές βέβαια το πως, με ποιες δυνάμεις ασκεί τα καθήκοντα του ο νέος Διοικητής, τη στιγμή που οι Γερμανοί είναι ακόμη στην Αθήνα. Αυτό όμως το αφήνω για ένα επόμενο άρθρο.
Η εφημερίδα «Ελευθερία» διερωτάται αν υπάρχουν περιθώρια αισιοδοξίας στην Αθήνα που περιμένει την απελευθέρωση της.
Να Αισιοδοξούμεν;
«Είναι ίσως παράδοξον, αλλά είναι αληθές. Και προπάντων είναι ευχάριστον: τα τελευταία εικοσιτετράωρα των Αθηνών, τουλάχιστον έως προχθές, υπήρξαν σχετικώς ήσυχα. Πυροβολισμοί ελάχιστοι ακούονται, και η ημεησία συγκομιδή πτωμάτων παρουσιάζεται κάπως ηλαττωμένη.»
Εφημερίς Ελευθερία, 9/10/1944
Τα γεγονότα της επόμενης ημέρας δίνουν αρνητική απάντηση στο ερώτημα της εφημερίδας.
Το Αστυνομικόν 24ωρον
«Η μεγαλυτέρα και πλέον αιματηρά εκ των χθεσινών συγκρούσεων υπήρξεν η της περιοχής του Θησείου – Αστεροσκοπείου – Πετραλώνων, η οποία ήρχισε χθες την πρωίαν και συνεχίσθη μέχρι της εσπέρας. Κατ’ αυτήν εγένετο χρήσις όπλων, αυτομάτων, χειροβομβίδων, πολυβόλων, έλαβον δε μέρος και Γερμανοί. Κατά τας υπάρχουσας πληροφορίας υπάρχουν πολλά θύματα. Προ της συμπλοκής αυτής είχε προηγηθεί άλλη εις τα Πετράλωνα, μεταξύ ομάδος του ΕΑΜ και ανδρών της ομάδος Παπαγεωργίου. Εις την συμπλοκήν αυτήν ετραυματίσθησαν 5.»
Εφημερίς Ελευθερία, 10/10/1944
Οι συμπλοκές και τα επεισόδια συνεχίζονται.
Το Αστυνομικόν 24ωρον
«Υπό ενόπλων απήχθησαν οι εν πολιτική περιβολή εύζωνες Π. Κλήμης και Ν. Λιούτρης , της φρουράς της οικίας του λοχαγού των Ταγμάτων Ασφαλείας Παπαγιαννοπούλου.»
Εφημερίς Ελευθερία, 11/10/1944
Νέαι Συμπλοκαί
«Ενώ η προχθεσινή ημέρα διήλθε σχετικώς ήρεμος, κατά το χθεσινόν απόγευμα εσημειώθησαν νέαι συγκρούσεις. Η μεγαλυτέρας εκτάσεως και διαρκείας υπήρξεν η σύγκρουσις μεταξύ Ταγμάτων Ασφαλείας και ΕΛΑΣ εις την οδόν Αχαρνών και Αγίου Μελετίου, όπου η οικία Πλυτζανοπούλου. Η μάχη αρξαμένη περί την 12.30΄ διήρκεσε μέχρι των απογευματινών ωρών. Μάχη επίσης έγινε και παρά το Ζάππειον μεταξύ τμημάτων του ΕΛΑΣ και Ταγμάτων.
Εφημερίς Ελευθερία, 12/10/1944
Η Αθήνα απελευθερώθηκε την 12η Οκτωβρίου 1944.
Ο Πρωθυπουργός Γεώργιος Παπανδρέου επέστρεψε στην Αθήνα την 18η Οκτωβρίου 1944.
Η Πολιτοφυλακή.
«Εις την διεύθυνσιν της αστυνομίας εκοινοποιήθη διαταγή του Στρατιωτικού Διοικητού καθιστώσα γνωστόν ότι η φερομένη ως «εθνική πολιτοφυλακή» δεν είναι δημοσία αρχή και συνεπώς αι υπό των οργάνων της συλλήψεις είναι παράνομαι.»
Εφημερίς Ελευθερία, 21/10/1944
Η ανωτέρω αναφορά αφορά την ΟΠΛΑ, που συνεχίζει την δράση της και μετά την συγκρότηση νέας Εθνικής Κυβέρνησης..
Επίλογος
Η περίοδος Σεπτεμβρίου – Οκτωβρίου 1944 είναι ιδιαίτερη, επειδή στη διάρκεια της οι Γερμανικές δυνάμεις κατοχής είχαν περιορίσει την παρουσία τους και υπήρχε στην ατμόσφαιρα η αναμονή για τη νέα κατάσταση, που θα προέκυπτε μετά την απελευθέρωση. Οι συνεχείς συγκρούσεις και η βία στους δρόμους της Αθήνας σηματοδοτούσαν την διάθεση των αντιμαχομένων πλευρών να τακτοποιηθούν οι απλήρωτοι λογαριασμοί. Ενώ όμως οι συνεργάτες των Γερμανών και οι αντικομμουνιστικές οργανώσεις προσέβλεπαν στην επιβίωση και τον μετασχηματισμό τους σε «εθνικές» δυνάμεις, οι περί το ΕΑΜ, ΕΛΑΣ, και οι κομμουνιστές κατέβαιναν στο πεδίο της μάχης χωρίς πρόγραμμα, ή ακόμη χειρότερα, αγνοώντας, παραβλέποντας το πρόγραμμα της άλλης πλευράς. Τεράστιο λάθος, που πληρώθηκε πολύ ακριβά.
Παραπομπές
- Στάθης Καλύβας (2015), Εμφύλιος Πόλεμος (1943-1949): Το τέλος των μύθων και η στροφή προς το μαζικό επίπεδο. Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 11, 37-70.
- Μενέλαος Χαραλαμπίδης Τάγματα Ασφαλείας, Χωροφυλακή και Χρυσές Λίρες,
- Αλφαβητικός Θησαυρός, Memories of the Occupation of Greece, 2018)
- Ιάσων Χανδρινός , «ΤΟ ΤΙΜΩΡΟ ΧΕΡΙ ΤΟΥ ΛΑΟΥ» Η δράση του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ στην κατεχόμενη Αθήνα (1942-1944). Διπλωματική Εργασία ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ. Αθήνα 2009.
- Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Πτυχές της εμφύλιας σύγκρουσης στην κατοχική Αθήνα. Στην έκδοση Αφηγήσεις για τη δεκαετία του 1940, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2012.
- Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. ΤΟ ΕΑΜΙΚΟ ΑΝΤΙΣΤΑΣΙΑΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΣΤΙΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΕΣ ΣΥΝΟΙΚΙΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ: ΚΑΙΣΑΡΙΑΝΗ, ΒΥΡΩΝΑΣ, ΠΑΓΚΡΑΤΙ, ΓΟΥΒΑ, ΥΜΗΤΤΟΣ, Διδακτορική Διατριβή, ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ. Αθήνα 2011.
