Posted by “…μία ψυχὴ δύο σώμασιν ἐνοικοῦσα.”
Διογένης Λαέρτιος
Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, [ed. H S Long, Oxford 1964],
Βιβλίον Ε’ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
Στο βιβλίο του για τον Αριστοτέλη, ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει ότι όταν ρώτησαν τον Αριστοτέλη τι είναι η φιλία, απάντησε «μια ψυχή που κατοικεί σε δύο σώματα».
Όλοι έχουμε φίλους, όλοι μιλάμε για την φιλία, που είναι μέσα στη ζωή μας κάθε μέρα. Στο άρθρο αυτό προστρέχω στον Αριστοτέλη και τον Ιμμάνουελ Καντ προκειμένου να παρουσιάσω ένα σχήμα για την κατηγοριοποίηση των φίλων και την περαιτέρω αξιολόγηση τους. Η έμφαση είναι στην σχέση της φιλίας και δη της αγαθής φιλίας, της δυσκολότερης και ουσιωδέστερης όλων, και όχι στα χαρακτηριστικά που έχει ένας φίλος σαν άνθρωπος. Στην πορεία παραπέμπω και σε απόψεις άλλων φιλοσόφων και συγγραφέων.
Επειδή πιστεύω ότι η φιλοσοφία μπορεί να μας δώσει εφαρμόσιμους κανόνες για την καθημερινή ζωή, έχω προσθέσει τρεις απλές ασκήσεις εφαρμογής προκειμένου ο αναγνώστης να εφαρμόσει τα όσα είπαν ο Αριστοτέλης και ο Καντ στην πράξη. Με τις ασκήσεις ο αναγνώστης θα διαμορφώσει ο ίδιος μια ενδιαφέρουσα εικόνα, που θα του δείχνει τι είδους φιλίες φτιάχνει και μπορεί να τον οδηγήσει περαιτέρω στην αυτογνωσία αλλά και την προσωπική βελτίωση.
Επειδή είναι μονότονο να αναφέρομαι συνέχεια στον αναγνώστη, και επειδή ελπίζω ότι το άρθρο θα διαβαστεί και από αναγνώστριες, θα αναφέρομαι εναλλακτικά στην αναγνώστρια και τον αναγνώστη όπως επίσης στους φίλους αλλά και τις φίλες.
Ο Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) είναι ο πρώτος μεγάλος φιλόσοφος που έγραψε περί φιλίας.
Αναπτύσσει την έννοια της φιλίας στο ακόλουθο χωρίο της Ρητορικής (Β, 3, 1380b35-1381al0):
«Ας πούμε τώρα ποιους αγαπούν οι άνθρωποι και θέλουν να τους έχουν φίλους και ποιους μισούν, καθώς και για ποιο λόγο, αφού όμως πρώτα δώσουμε τον ορισμό της φιλίας και της αγάπης (φιλίας και φιλείν). Ας δεχθούμε λοιπόν ότι αγαπώ κάποιον και θέλω να τον έχω φίλο μου θα πει θέλω γι’ αυτόν καθετί που το θεωρώ καλό, όχι για να κερδίσω κάτι ο ίδιος, αλλά αποκλειστικά για χάρη εκείνου, κάνω μάλιστα και ό, τι μπορώ για να αποκτήσει αυτά τα καλά εκείνος. Φίλος είναι το πρόσωπο που αγαπά με τον ίδιο τρόπο που είπαμε και αγαπιέται με τον ίδιο τρόπο: όσοι πιστεύουν ότι η σχέση τους είναι αυτού του είδους θεωρούν ότι είναι φίλοι. Με όλα αυτά να τα έχουμε δεχτεί, καταλήγουμε πια -υποχρεωτικά- στο ότι φίλος είναι αυτός που χαίρεται με τα καλά και λυπάται με τα δυσάρεστα που συμβαίνουν στον φίλο του -και αυτό όχι για κανένα άλλο λόγο παρά μόνο για χάρη εκείνου»
Στα Ηθικά Νικομάχεια (1155a3–11569b30) ο Αριστοτέλης διέκρινε τρία είδη φιλίας.
Την φιλία που αποβλέπει στην ευχαρίστηση. Οι φίλοι που πάνε μαζί για ψάρεμα είναι ένα τέτοιο παράδειγμα. Αν κάποιος από την παρέα αυτή αλλάξει γούστα και δεν του αρέσει πια το ψάρεμα, παύει να είναι φίλος.
Την φιλία που αποβλέπει στο συμφέρον. Οι φίλοι που συνδέονται από το συμφέρον αποσκοπούν να αποκομίσουν συγκεκριμένα οφέλη από την σχέση της φιλίας. Η επαγγελματική φιλία είναι παράδειγμα μιας τέτοιας φιλίας. Οι φίλοι αποκομίζουν από την φιλία οφέλη για το επάγγελμα τους. Αυτό μπορεί να σταματήσει κάποια στιγμή, γιατί προέκυψαν νέες φιλίες που ξεπερνάνε τις παλιές. Κι έτσι κάποιοι από τους φίλους πάνε στην άκρη για να έλθουν οι νέοι φίλοι, με τα νέα συμφέροντα.
Την φιλία που πηγάζει από την αρετή. Οι φίλοι συνδέονται μεταξύ τους επειδή είναι ενάρετοι και ο καθένας επιθυμεί το αγαθό για τον άλλο, επειδή είναι αυτό που είναι, και για κανένα άλλο λόγο. Αυτές είναι οι πιο σταθερές αλλά και οι πιο σπάνιες φιλίες, αφού οι ενάρετοι άνθρωποι είναι λίγοι. Τολμώ να χρησιμοποιήσω τον όρο «φίλος καρδιακός» για αυτήν την κατηγορία φιλίας, που τον προτιμώ από τον «κολλητό» που είναι πιο επιπόλαιος όρος. Εναλλακτικά, μπορούμε να την ονομάσουμε «φιλία της αρετής» ή «αγαθή φιλία».
Ό Αριστοτέλης επανειλημμένα ανέφερε ότι τα δύο πρώτα είδη φιλίας είναι ευτελή, και μόνο η φιλία της αρετής είναι η πραγματική φιλία, στην οποία και αναφέρεται ο ορισμός που έδωσε στην Ρητορική.
Άσκηση 1η: Στο σημείο αυτό αγαπητή αναγνώστρια πάρτε μολύβι και χαρτί και κάνετε μια πρώτη κατανομή των φίλων σας στις τρεις κατηγορίες του Αριστοτέλη. Ονομάστε την Λίστα Α, και κρατείστε ένα αντίγραφο. Η πρακτικές ασκήσεις είναι συνολικά τρείς, και το αποτέλεσμα κάθε μιας είναι μία λίστα.
Έχοντας μπροστά μας τη λίστα με τους φίλους ανά Αριστοτελική κατηγορία, προκύπτουν δύο θέματα.
- Μπορεί ένας φίλος να ανήκει σε δύο κατηγορίες;
- Πόσους φίλους μπορεί να έχει κανείς ανά κατηγορία;
Ξεκινάω από το πρώτο. Η απάντηση είναι θετική. Ένας φίλος μπορεί να είναι φίλος ευχαρίστησης (π.χ. ποδόσφαιρο, ψώνια) αλλά και συμφέροντος (προσβλέπω να μου δίνει δουλειές με αμοιβαίο το όφελος). Το ίδιο ισχύει και με τον καρδιακό φίλο, με τον οποίο μπορώ να μοιράζομαι και την ευχαρίστηση της Θύρας 13, ενώ δεν αποκλείεται να κάνω και κάποια δουλειά μαζί του. Κανένα πρόβλημα μέχρι εδώ.
Έρχομαι τώρα στο δεύτερο θέμα, που δεν είναι τόσο εύκολο. Ή μάλλον, έχει ένα εύκολο κομμάτι, κι ένα δύσκολο. Πρώτα το εύκολο. Ο καθένας μπορεί να έχει πολλούς φίλους της ευχαρίστησης και του συμφέροντος. Κανένας περιορισμός εδώ, σε ό,τι αφορά την φιλική σχέση. Δεν έχει αποκλειστικότητα, ούτε και άλλους περιορισμούς.
Όμως η αγαθή φιλία έχει περιορισμούς. Ο Μονταίν (1533 – 1592) φτάνει στο σημείο να ισχυρίζεται (Περί φιλίας) ότι ο καρδιακός φίλος δίνεται τόσο στον φίλο του που δεν έχει χώρο για κανέναν άλλο. Η καρδιακή φιλία είναι αποκλειστική και αδιαίρετη, κυριεύει ολόκληρη την ψυχή και δεν ανέχεται κανέναν «ανταγωνιστή». Κάτι που δεν ισχύει για τις «κοινές» φιλίες όπως αποκαλεί ο Μονταίν όλες τις άλλες, που μπορεί να καταλαμβάνουν ένα μικρό κομμάτι του φίλου, π.χ. την ευχαρίστηση ενός καλού γεύματος.
Για να υποστηρίξει την άποψη του, ο Μονταίν αναφέρει ένα επεισόδιο από την Κύρου Παιδεία του Ξενοφώντος (8,3.26 – 27). Σε αυτό, ο Κύρος ερωτά ένα νεαρό αναβάτη που κέρδισε μια κούρσα αν θα αντάλλαζε το άλογο του με ένα βασίλειο. «Όχι», του απάντησε ο νεαρός, «αλλά θα το έκανα με όλη μου την καρδιά αν θα μπορούσα με τον τρόπο αυτό να βρω ένα πραγματικό φίλο.»
Η άποψη του Μονταίν μπορεί να είναι ακραία και να θυμίζει τον αποκλειστικό έρωτα, όμως αναδεικνύει το περιορισμένο της φιλίας της καρδιάς. Οι φιλίες αυτές είναι πολύ λιγότερες από τις φιλίες των άλλων ειδών.
Μετά τον Αριστοτέλη έρχεται ο Ιμμάνουελ Καντ (1724 – 1804) να προσφέρει και αυτός με τη σειρά του μια κατηγοριοποίηση της φιλίας. Στις «Διαλέξεις περί Ηθικής» (1770 – 1780) ο Καντ διακρίνει και αυτός τρία είδη φιλίας:
- Την φιλία της ανάγκης
- Την φιλία της προτίμησης
- Την φιλία του χαρακτήρα
Αν ο Καντ εδώ φαίνεται να αντιγράφει ή να είναι βαθύτατα επηρεασμένος από τον Αριστοτέλη, στις «Διαλέξεις περί Ηθικής» (1793 – 1794) περιορίζει το ενδιαφέρον του στην φιλία του χαρακτήρα, την οποία αποκαλεί «ηθική φιλία», η οποία έχει πέντε χαρακτηριστικά:
- Την αγάπη του φίλου, που στηρίζεται σε ηθικό πρόσταγμα και όχι σε φυσική ή άλλη ανάγκη. Η αγάπη αυτή είναι απαραίτητο υπόβαθρο στον άνθρωπο που θέλει να έχει φίλους, και ξεκινά σαν καλοσύνη προς τον κάθε άνθρωπο, αδιάκριτα, πάντα στη βάση ότι αυτή είναι η σωστή συμπεριφορά, ότι αυτό επιτάσσουν οι κανόνες της ηθικής. Αρχικά είναι μονομερής και εξελίσσεται σε φιλία όταν υπάρξει ανταπόκριση και αμοιβαιότητα,.
- Την ισότητα, που είναι και προϋπόθεση φιλίας, αφού δεν μπορεί να υπάρξει φιλία ανάμεσα σε ανώτερο και κατώτερο, παρά μόνον εύνοια, ή κάτι άλλο. Την ισότητα την συζητώ παρακάτω.
- Την αμοιβαία κτήση, όπου ο κάθε φίλος ανήκει στον άλλο. Αυτή η κτήση είναι διανοητική, και πραγματώνεται με το να μοιράζεται ο φίλος το κάθε τι με τον φίλο ή την φίλη του. Στη Μεταφυσική των Ηθών (1797) ο Καντ ορίζει την αμοιβαία κτήση σαν συμμετοχή και μοιρασιά στην ευζωία του άλλου.
- Την εσώψυχη επικοινωνία. Η χαρά που αισθάνεται κανείς όταν μοιράζεται τις πιο απόκρυφες σκέψεις του με τον φίλο του είναι το θεμέλιο της εσώψυχης επικοινωνίας. Για να γίνει όμως κάτι τέτοιο πρέπει να υπάρχει εμπιστοσύνη. Στις Διαλέξεις (27, 676) ο Καντ αναφέρει: «η ίδια η ιδέα της φιλίας θεμελιώνεται στην αμοιβαία εμπιστοσύνη»
- Την αμοιβαία εκτίμηση και τον σεβασμό. Ο αμοιβαίος σεβασμός των υποκειμένων αποτελεί προϋπόθεση φιλίας.
Με βάση όλα τα παραπάνω, στην ηθική φιλία οι φίλοι μοιράζονται τις ίδιες θεμελιώδεις αρχές, τόσο όσον αφορά τη σκέψη αλλά και την πράξη. Χωρίς αυτές δεν μπορεί να υπάρξει η ηθική φιλία.
Άσκηση 2η: Αγαπητέ αναγνώστη, πάρτε την Λίστα Α που φτιάξατε με τις τρεις κατηγορίες φίλων όπως τις όρισε ο Αριστοτέλης και επεξεργασθείτε τους φίλους και τις φίλες που έχετε στην κατηγορία της αγαθής φιλίας, με βάση τα πέντε κριτήρια του Καντ. Το ζητούμενο είναι να γράψετε δίπλα σε κάθε όνομα που εντάσσεται στην αγαθή φιλία, τον βαθμό στον οποίο πληροί τα κριτήρια του Καντ.
Θα συζητήσω σαν παράδειγμα το κριτήριο της ισότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ζακ Ντεριντά (1930 – 2004) κλείνει την πραγματεία του για την «Πολιτική διάσταση της φιλίας» διερωτώμενος: «Πότε θα μπορέσουμε να βιώσουμε μια ισότητα που θα αποτελεί μια δοκιμασία σεβασμού της φιλίας και που επιτέλους θα είναι δίκαια, υπεράνω του νομικού δικαίου, έξω από κάθε περιορισμό;»
Πως όμως μπορεί να εφαρμόσει κανείς το κριτήριο της ισότητας σε μια φιλία, όταν είναι γνωστό ότι η ισότητα είναι ένα ιδεώδες; Η εφαρμογή μπορεί να γίνει κατά προσέγγιση. Έτσι, για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε τι δεν είναι ισότητα. Η ισότητα είναι ασυμβίβαστη με σχέσεις εξουσίας. Ο προϊστάμενος μου δεν μπορεί να είναι φίλος καρδιακός, αλλά μπορεί βέβαια να είναι φίλος του συμφέροντος.
Η κατά προσέγγιση μέθοδος μας επιτρέπει να πούμε ότι ισότητα πρακτικά σημαίνει ότι κάποιες φορές δίνεις περισσότερα και άλλες παίρνεις περισσότερα από τον φίλο, όμως σε τελική ανάλυση όλα αυτά κάπου ισορροπούν. Αν δεν ισορροπούν, δεν υπάρχει ισότητα. Οι φίλοι στους οποίους δίνετε συστηματικά περισσότερα από όσα παίρνετε, δεν είναι κατά κύριο λόγο φίλοι, είναι ευνοούμενοι σας, ή ευεργετούμενοι για να χρησιμοποιήσω μια πιο δυνατή λέξη. Οι φίλοι από τους οποίους παίρνετε περισσότερα από όσα δίνετε, δεν είναι κυρίως φίλοι μου, είναι ευεργέτες, ή δωρητές σας.
Όπως θα δείτε από την διαδικασία της επεξεργασίας της λίστας των φίλων με βάση τα κριτήρια του Καντ, ο προβληματισμός που θα αναπτύξετε για το κατά πόσον μία φιλική σχέση πληροί τα κριτήρια του Καντ μπορεί να είναι ουσιώδης και να σας αποκαλύψει διαστάσεις που δεν τις γνωρίζατε πριν συνειδητά.
Μετά το τέλος της επεξεργασίας, ονομάστε τη νέα λίστα Λίστα Κ και κρατείστε ένα αντίγραφο.
Στη Μεταφυσική των Ηθών (1797) ο Καντ επανέρχεται στα θεμελιώδη ζητήματα της φιλίας και αναλύει την αντίθεση ανάμεσα στην αγάπη των φίλων και την αμοιβαία εκτίμηση. Ενώ η αγάπη τείνει να καταργήσει τις αποστάσεις, η εκτίμηση επιβάλει να διατηρούνται κάποιες αποστάσεις.
Όσο η αγάπη φέρνει τους δύο φίλους όλο και πιο κοντά, η εκτίμηση επιβάλλει τη διατήρηση μιας απόστασης, για να περισωθεί έστω και κατ’ ελάχιστο ένας ιδιωτικός χώρος που είναι απρόσβατος. Πρόκειται για μια πολύ λεπτή ισορροπία ανάμεσα σε δύο αντίρροπες δυνάμεις και τάσεις, που οδηγεί τον Καντ στο συμπέρασμα ότι η αγαθή φιλία είναι ένα ιδεώδες, που όμως δεν μπορεί να υπάρξει, παρά μόνο κατά προσέγγιση. Στο σημείο αυτό ο Καντ επανέρχεται σε μία ρήση του Αριστοτέλη «Φίλοι μου, δεν υπάρχουν φίλοι!».
Ακριβώς όμως για τον λόγο αυτό, η αγαθή φιλία αποκαλεί μια από τις ευγενέστερες σχέσεις που μπορεί να αναπτύξει ο άνθρωπος, και όλες οι δυσκολίες που εμπεριέχει το εγχείρημα, αξίζουν τον κόπο, για όσο διάστημα μπορεί να διατηρηθεί η αγαθή φιλική σχέση.
Όπως όλα τα άλλα στη ζωή, και οι αγαθές φιλίες υπόκεινται σε φθορά. Όταν η φθορά αυτή ξεπεράσει ένα όριο, η φιλία φθάνει σε ένα σημείο χωρίς επιστροφή. Ο Κικέρων (106 π.Χ. – 43 μ.Χ.) στην πραγματεία του «Περί φιλίας» (21.62) συμβουλεύει να προσπαθήσουμε να αποτρέψουμε ή να επιβραδύνουμε αυτή τη φθορά. Σε κάθε περίπτωση δεν πρέπει να επέλθει σύγκρουση μεταξύ φίλων, ακόμη και όταν η φθορά είναι αναπόφευκτη. Όταν κάτι τέτοιο συμβαίνει καλό θα είναι να ακολουθηθεί μια πορεία σταδιακής κατάληξης. Στις Διαλέξεις (27, 430) ο Καντ επισημαίνει: ««το όνομα της φιλίας θα πρέπει να εμπνέει σεβασμό […] και θα πρέπει να σεβόμαστε και εκ των υστέρων την προηγηθείσα φιλία».
Η απώλεια ενός καρδιακού φίλου οδηγεί σε πένθος και σε θρήνο. Είναι όμως προτιμότερη από την τεχνητή διατήρηση μιας φιλίας που δεν υπάρχει πια.
Άσκηση 3η: Αγαπητή αναγνώστρια φτάσαμε στο τέλος της πρακτικής εφαρμογής. Πάρτε την Λίστα Κ και προσθέστε σε αυτήν με ειδική σήμανση τους φίλους και τις φίλες που χάσατε στη διαδρομή του χρόνου, με έμφαση όπως πάντα στους καρδιακούς. Δίπλα στο κάθε όνομα βάλτε και μια περιγραφή, που να αφορά την αιτία και τις περιστάσεις κάτω από τις οποίες κατέληξε η φιλία. Ονομάστε τη νέα Λίστα Τ.
Ξεκίνησα αυτήν την περιήγηση με τα τρία είδη φιλίας που όρισε ο Αριστοτέλης και συνέχισα με την αντίστοιχη κατηγοριοποίηση του Καντ. Εστιάζοντας στην αγαθή φιλία, παρουσίασα τα πέντε κριτήρια του Καντ, από τα οποία προκύπτει και η πραγματική πρόκληση για όσους επιχειρούν να αποκτήσουν και να διατηρήσουν φίλους καρδιακούς.
Ο Κικέρων με βοήθησε να αντικρίσω το τέλος μιας φιλίας, όσο επώδυνο και αν είναι αυτό.
Οι πρακτικές ασκήσεις ελπίζω να έδωσαν σε όσους τις επιχείρησαν ένα ουσιώδες μήνυμα. Ότι η αγαθή φιλία είναι μεν δύσκολη, αλλά σε κάθε βήμα, σε κάθε σχέση, αναδεικνύονται ευκαιρίες να γνωρίσουμε καλύτερα τον εαυτό μας, και ίσως και να γίνουμε καλύτεροι, αλλά επίσης και χειρότεροι. Είναι όλα μέσα στο παιχνίδι της ζωής.